________________
व्याप्ति-विमर्श : १५० व्याप्तिके उपर्युक्त भेदोंके अतिरिक्त जैन तर्कग्रन्थों में उसके तीन भेदोंका भी प्रतिपादन है । वे हैं-(१) बहिर्व्याप्ति, (२) सकलव्याप्ति और ( ३ ) अन्त
ाप्ति । सपक्षमें साध्यके साथ साधनको व्याप्ति होना बहिर्व्याप्ति है और पक्ष तथा सपक्ष दान में साध्यके साथ साधनको व्याप्ति होना सकलव्याप्ति है। पक्षसपक्ष न हों अथवा उनमें हेतु न रहे--केवल साध्यके साथ साधनका अविनाभाव होना अन्तर्व्याप्ति है । इन त्रिविध व्याप्तियोंमें आद्य दोनों व्याप्तियोंके न होनेपर भी मात्र अन्तर्व्याप्तिके बलसे जैन ताकिकोंने साधनको साध्यका गमक माना है। यदि अन्तर्व्याप्ति न हो तो अन्य दोनों व्याप्तियां निरर्थक हैं । ‘स श्यामः तत्पुत्रत्वात्, इतरतत्पुत्रवत्' इस अनुमानमें बहिर्व्याप्ति और सकलव्याप्ति दोनों है, पर अन्त
ाप्तिके न होनेसे 'तत्पुत्रत्व' हेतु 'श्यामत्व' साध्यका साधक नहीं है । इसी प्रकार 'उदेष्यति शकटं कृत्तिकोदयात्' इस अनुमानमें न बहिर्व्याप्ति है और न सकलव्याप्ति। किन्तु साधनको साध्यके साथ अन्तर्व्याप्ति हानेसे 'कृत्तिकोदय' हेतु शकटोदयका गमक
१. 'सा च त्रिधा-बहियाप्तिः', साकल्यव्याप्तिः अन्तर्व्याप्तिश्चेति। ...
-प्रभाचन्द्र, प्रमेयक० मा० ३.१५, पृ० ३६४ । अकलंक, सिद्धिवि० ५।१५, १६, प्रमाणसं० ३२, ३३, पृ० १०६ । देवसूरि, प्र० न० त० ३।३८, ३९ । यशोविजय, जैन
तर्कभा० पृ० १२ २. ( क ) पक्षीकृत एव विषये साधनस्य साध्येन व्याप्तिरन्ताप्तिः, अन्यत्र तु बहिर्व्याप्ति
रिति । "बहिः पक्षीकृताद्विषयादन्यत्र तु दृष्टान्तामणि तस्य तेन व्याप्तिर्बहियाप्तिरभिधीयते।
-देवसरि, प्रमाणनयत० ३।३६ । ( ख ) पक्षे सपक्षे च सर्वत्र साध्यसाधनयोः व्याप्तिः सकलव्याप्तिः ।
-सि० वि० टी० टिप्प० ५।१६, पृष्ठ ३४७ । ( ग ) पक्ष एव साधनस्य साध्येन व्याप्तिः अन्तर्व्याप्तिः ।
-वही, पृ० ३४६।। ३. ( क ) अन्तर्व्याप्त्यव साध्यस्य सिद्धो बहिरुदाहृतिः ।
व्यर्था स्यात्तदसद्भावेऽप्येवं न्यायविदो विदुः ॥
--सिद्धसेन, न्यायाव० का० २० । ( ख ) विनाशो भाव इति वा हेतुनैव प्रसिद्धयति ।
अन्तर्याप्तावसिद्धायां बहिर्व्याप्तिरसाधनम् । साकल्येन कथं व्याप्तिरन्तप्त्यिा विना भवेत् ।
-अकलंक,सि० वि० ५.१५, १६, पृ० ३४५-३४७ । प्रमाणसं० ३२-३३ । (ग) अन्तर्व्याप्त्या हेतोः साध्यप्रत्यायने शक्तावशक्ती च बहियाप्तेरुद्भावनं व्यथम् इति
-देवसरि, प्र० न० त० ३।३८, पृ० ५६२ ।