________________
ਕਰਦਾ ਹੈ। (3) ਏਤਰੇਯ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਵਿਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ
ਸ਼ਟੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਬ੍ਰਹਮ ਸੀ ਦੂਸਰਾ ਕੋਈ ਤੱਤਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਸ਼ਟੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਾਂ ? ਇਹ ਸੋਚਦਿਆਂ ਉਸ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। (4) ਛੰਦੋਗਿਆ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਅਨੁਸਾਰ ਅਸੱਤ ਤੇ ਸੱਤ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਸੱਤ ਸੀ ਉਸ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੋਈ ਕਿ ਮੈਂ ਹੋਵਾਂ। ਉਹ ਇੱਛਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਅਨੇ ਕਾਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੋ ਗਿਆ। (5) ਅਸਲ ਵਿਚ ਸੱਤ ਇਕੋ ਇਕ ਬ੍ਰਹਮ ਹੈ। ਜੋ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਹਨ ਸਭ ਉਸ ਦਾ ਪਸਾਰਾ ਹੈ। ਸਭ ਕੁਝ ਉਸੜ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਵਿਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਬਾਹਰਲਾ ਜਗਤ ਮਿੱਥਿਆ ਹੈ। ਸਤ ਇਕ ਹੈ ਸਭ ਕੁਝ ਉਸ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਾਰਾਵਾਂ ਹਨ : ਹੀਣਯਾਨ ਤੇ ਮਹਾਯਾਨ। ਹੀਨਯਾਨ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸੱਤ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਮਹਾਯਾਨ ਵਾਲੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਅਸੱਤ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਂਦ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਸਭ ਦਰਵ ਇਕ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਇਕ ਵੀ ਸੱਤ ਹੈ। ਵਿਵਹਾਰ ਪੱਖੋਂ ਦਰਵ ਅਨੇਕਾਂ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਸੱਚ ਹੈ ਉਥੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਚ ਸਚ ਹਨ। | ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਜੀਵ ਅਤੇ ਅਜੀਵ ਵਾਲਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਅਜੀਵ ਦਾ ਇਕ ਦੇਸ਼ (ਹਿੱਸਾ) ਹੈ ਉਹ ਆਕਾਸ਼ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਅਲੋਕ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ ਦਰੱਵ ਆਤਮਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ।
ਜਿੰਨੀ ਹੋਂਦ ਚੇਤੰਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਸਹੀ ਹੈ ਉਨੀ ਅਚੇਤੰਨ ਦੀ ਵੀ | ਸਹੀ ਹੈ। ਚੇਤੰਨ ਤੇ ਅਚੇਤਨ ਦਾ ਮੇਲ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਹੈ।
272