________________
ਧਰਮ ਤੇ ਅਧਰਮ ਇਹ ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਖਾਸ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਕ ਸ਼ਬਦ ਹਨ। ਇਹ ਆਸਤੀਕਾਏ ਹੈ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਾ ਵਾਚਕ ਹੈ। ਧਰਮ ਤੇ ਅਧਰਮ ਖ਼ੁਦ ਕ੍ਰਿਆ ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਣਾ ਰਹਿਤ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਜੀਵ ਤੇ ਪੁਦਗਲ ਨੂੰ ਚਲਣ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਠਹਿਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਜ਼ਰੂਰ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਪਾਣੀ ਮੱਛੀ ਨੂੰ ਤੈਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਨਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ, ਪਰ ਤੈਰਦੀ ਹੋਈ ਮੱਛੀ ਨੂੰ ਇਹ ਸਹਾਇਤਾ ਜ਼ਰੂਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਧਰਮ ਤੱਤਵੀ ਗਤੀ-ਕ੍ਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ਅਤੇ ਅਧਰਮ ਤੱਤਵ ਠਹਿਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ।
| ਆਕਾਸ਼ ਵੀ ਆਸਤੀਕਾਏ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਜੀਵ, ਪੁਦਗਲ, ਧਰਮ,ਅਧਰਮ ਅਤੇ ਕਾਲ ਦਰਵ ਨੂੰ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਧਰਮ-ਅਧਰਮ ਤਿਲ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ।
ਲੋਕ ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਤੇ ਪੁਦਗਲਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਥੇ ਧਰਮ, ਅਧਰਮ,, ਪੁਦਗਲ, ਜੀਵ ਤੇ ਕਾਲ ਨਹੀਂ ਉਹ ਅਲੋਕਾ ਆਕਾਸ਼ ਹੈ। ਲੋਕ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦਾ ਅਨੰਤ ਅਲੋਕਾਆਕਾਸ਼ ਹੈ। ਆਕਾਸ਼ ਅਨੰਤ, ਨਿਡ, ਤੇ ਅਮੂਰਤ ਪਦਾਰਥ ਹੈ। ' ਕਾਲ ਨੂੰ ਕੁਝ ਜੈਨ ਆਚਾਰੀਆ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਦਰਵ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਜੈਨ ਆਚਾਰੀਆਵਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਦਰਵ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਦਿਗੰਬਰ ਪ੍ਰਪੰਰਾ ਕਾਲ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਦਰਵ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੰਨਦੀ ਹੈ। ਸਵੇਤਾਂਬਰ ਪ੍ਰਰਾ ਵਿੱਚ ਦੋਹੇ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ। ਕਾਲ ਅਰੂਪੀ ਅਜੀਵ ਦਰਵ ਹੈ। ਜੀਵ ਤੇ ਪੁਦਗਲ ਦੇ ਪਰਿਨਮਣ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਵਿਵਹਾਰ ਕਾਲ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਬਿਨਾਂ ਨਿਸ਼ਚੈ ਕਾਲ ਦੇ ਜੀਵ ਅਤੇ ਪੁਦਗਲਾਂ ਦਾ ਪਰਿਨਮਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਜੀਵ, ਪੁਦਗਲ ਦੇ ਪਰਿਨਮਣ ਤੋਂ ਨਿਸ਼ਚੈ ਕਾਲ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਵਿਵਹਾਰ ਕਾਲ ਪਰਿਆਏ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੋਂਦ ਕਾਰਨ ਖਿčਭਗੁਰ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਘੜੀ, ਮਹੂਰਤ, ਪਹਿਰ, ਦਿਨ, ਰੁਤਾ,ਪੱਖ, ਮਹੀਨਾ,ਸਾਲ ਆਦਿ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਚੈ ਕਾਲ ਦਰਵ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਨਿਤ ਹੈ।
13
