________________
ਕਾਲ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅੰਸ਼ ਸਮੇਂ ਹੈ। ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕਾਲ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਵਰਨਣ ਹੈ। ਪਰ ਇਥੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਨਾ ਜਾ ਕੇ ਮੁੱਖ ਗੱਲ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਵਰਨ (ਰੰਗ), ਗੰਧ, ਰਸ ਅਤੇ ਸਪਰਸ਼ (ਛੋਹ) ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ (ਹੋਂਦ) ਅਵਗਾਹਨਾ (ਆਕਾਰ) ਆਦਿ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਮਾਂ ਉਤਸਵਨੀ ਕਾਲ ਅਤੇ ਜਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਅਵਸਪਰਨੀ ਕਾਲ ਹੈ। ਉਤਸਵਪਨੀ ਕਾਲ ਤੇ ਅਵਸਪਰਨੀ ਕਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਕਾਲ ਚੱਕਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਅਵਸਪਰਨੀ ਉਤਸਵਪਨੀ ਕਾਲ ਦੇ ਛੇ ਆਰੇ ਯੁੱਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ; 1. ਸੁਖਮਾ - ਸੁਖਮਾ, 2. ਸੁਖਮਾ, 3. ਸੁਖ-ਦੁਖ, 4. ਦੁਖ-ਸੁਖ, 5. ਦੂਖਮਾ, 6. ਦੁਖ-ਦੁਖਮਾ। ਪੁਦਲ :
| ਸ਼ਬਦ, ਬੰਧ, ਸੂਖਮਤਾ, ਸਥੂਲਤਾ, ਸੰਸਥਾਨ, ਭੇਦ, ਹਨੇਰਾ, ਛਾਂ, ਤੱਪ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਇਹ ਪੁਦਗਲ ਦੇ ਪਰਿਆਏ (ਆਕਾਰ) ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹਨ। ਵੈਸ਼ੇਸ਼ਿਕ ਦਰਸ਼ਨ, ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਆਕਾਸ਼ ਦਾ ਗੁਣ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਪੂਦਗਲ ਦਾ ਗੁਣ ਹੈ । ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਆਕਾਰ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਰੇਡੀਓ, ਰਿਕਾਰਡ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਨਾ ਪਕੜੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਇੰਸ ਦਾ ਮੈਟਰ Matter ) ਪੁਦਲ ਦਾ ਹੀ ਦੂਸਰਾ ਰੂਪ ਹੈ। ਪੁਦਗਲ ਦੇ ਚਾਰ ਭੇਦ ਹਨ : 1. ਸਕੰਧ, 2. ਦੇਸ਼, 3. ਦੇਸ਼, 4. ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਕੰਧ ਹੈ। ਸਕੰਧ ਇੱਕ ਇਕਾਈ ਹੈ। ਉਸ ਇਕਾਈ ਦੇ ਬੁੱਧੀ ਕਾਲਪਨਿਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਇੱਕ ਭਾਗ ਦਾ ਨਾਂ ਦੇਸ਼ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿਤਾਬ ਸਕੰਧ ਹੈ। ਤਾਂ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਇੱਕ ਪੰਨਾਂ ਸਕੰਧ ਦੇਸ਼ ਹੈ। ਸਕੰਧ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆ ਭੂਤ, ਨਾ ਵੰਡਣਯੋਗ ਅੰਸ਼ ਸਕੰਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹੈ! ਪੰਨੇ ਦਾ ਉਹ ਹਿੱਸਾ ਜੋ ਵੰਡਿਆ ਨਾ ਜਾ ਸਕੇ ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਨਾ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹੋਣ, ਉਹ ਸਕੰਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹੈ ਭਾਵ
