________________
1. ਜੀਵ ਤੱਤਵ :
ਇਹ ਚੇਤਨ ਤੱਤਵ ਹੈ। ਚੇਤਨ ਸਵਰੂਪ ਹੈ ਗਿਆਨ ਦਰਸ਼ਨ ਰੂਪ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਗ ਆਦਿ ਭਾਵਾਂ - ਗਿਆਨਾ ਵਰਨੀਆ ਆਦਿ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਕਰਤਾ ਤੇ ਭੋਗਣਵਾਲਾ ਹੈ। ਸ਼ਰੀਰ ਵਾਲੀ ਆਤਮਾ ਮਾਤਰ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਸੁਭਾਅ ਉਰੱਧਵ ਗਮਨ (ਉਪਰ ਨੂੰ ਜਾਣਾ) ਹੈ। ਜੱਦ ਤੱਕ ਕਰਮਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸੰਸਾਰੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਰਮ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਤੇ ਉਹ ਹੀ ਮੁਕਤ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰੀ ਜੀਵ ਇੰਦਰੀ, ਸਰੀਰ ਮਨ ਆਦਿ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨਾਂਰਕੀ, ਪਸ਼ੂ, ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਦੇਵਤਾ ਜਾਂ ਤੱਰਸ ਅਤੇ ਸਵਾਰਥ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹਿੱਸੇ ਹਨ। 2. ਅਜੀਵ ਤੱਤਵ :
ਜਿਸ ਦਰਵ ਵਿੱਚ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੋਣ ਜਾਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਯੋਗ ਜਾਂ ਛੱਡਣ ਯੋਗ ਦਾ ਗਿਆਨ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਅਜੀਵ ਹੈ। , ਇਸ ਨੂੰ ਜੜ੍ਹ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਅਜੀਵ ਦੇ ਪੰਜ ਭੇਦ ਹਨ।
1. ਧਰਮ, 2. ਅਧਰਮ, 3. ਆਕਾਸ਼, 4. ਕਾਲ, 5. ਪੁਦਗਲ; ਇਹ ਪੰਜ ਦਰੱਵ ਇੱਕਠੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅੱਡ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹਨ। | ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਦਗਲ ਦਰਦ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਬਾਕੀ ਚਾਰੇ ਦਰਵ ਨਿਤ । (ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਥਿਰ, ਅਰੂਪੀ (ਸ਼ਕਲ ਰਹਿਤ) ਜਾਂ ਅਮੂਰਤਕ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਲ ਦਰਵ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਆਸਤੀਕਾਏ ਹਨ। ਜੀਵ ਦੀ , ਗਿਣਤੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਆਸਤੀਕਾਏ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਆਸਤੀਕਾਏ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੁਣ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਆਏ ਨੂੰ ਅਭੇਦ ਜਾਂ ਇੱਕ ਸੁਰਤਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਹ ਆਸਤੀਕਾਏ ਹਨ। ਆਸਤੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਕਾਏ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਮੂਹ ਪੰਜ ਦਰਵ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਮੂਹ ਰੂਪ ਹੋਣ ਤੇ ਇਹ ਆਸਤੀਕਾਏ ਹਨ। ਕਾਲ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਇਹ ਆਸਤੀਕਾਏ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪੁਦਗਲ ਦਰਵ ਰੂਪੀ (ਸ਼ਕਲਵਾਲਾ) ਅਤੇ ਮੁਰਤਕ ਹੈ। ਰੂਪੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ : ਸਪਰਸ਼ (ਛੋਅ) ਰਸ, ਗੰਧ ਅਤੇ ਰੰਗ ਵਾਲਾ ਪਦਾਰਥ ।
