________________
ਕਲਪਨਾ ਕਰੋ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ‘ਪਿਤਾ ਜੀ’, ਦੂਸਰੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ‘ਪੁੱਤਰ’, ਤੀਸਰੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ‘ਭਾਈ’, ਚੌਥੇ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘ਅਧਿਆਪਕ', ਪੰਜਵੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ‘ਪਤੀ', ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੋਈ ਤਾਇਆ, ਕੋਈ ਮਾਮਾ, ਕੋਈ ਭਾਣਜਾ ਆਦਿ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੂਪਾਂ ਵਿੰਚ ਪੁਕਾਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪੁੱਤਰ ਪਿਤਾ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਪਿਤਾ ਹੈ। ਪਿਤਾ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਪੁੱਤਰ ਹੈ, ਪਤਨੀ ਤੇ ਪੱਖੋਂ ਪਤੀ ਹੈ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਅਧਿਆਪਕ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ
ਧਰਮ ਹਨ।
-
ਇਕ ਆਦਮੀ ਆਖਦਾ ਹੈ - ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਉੱਚਾ ਹਾਂ। ਦੂਸਰੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਪਹਾੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਚੇ ਹੋ ? ਉਹ ਆਖਦਾ ਹੈ - ਮੈਂ ਛੋਟਾ ਹਾਂ। ਦੂਸਰੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ - ਤੂੰ ਕੀੜੀ ਤੋਂ ਬੜਾ ਹੈ, ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਪੇਕਸ਼ਵਾਦ ਪੱਖੋਂ ਹਰ ਵਸਤੂ ਛੋਟੀ ਵੀ ਹੈ, ਵੱਡੀ ਵੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਅਨਿੱਤ (ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਨਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ) ਵੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੇ ਕੰਗਣ ਤੋਂ ਅੰਗੂਠੀ ਬਣਵਾਈ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਨੇ ਚੇਨ ਬਣਵਾਈ। ਸ਼ਕਲ ਬਦਲ ਗਈ, ਪਰ ਸੋਨਾ ਕੰਗਣ, ਅੰਗੂਠੀ, ਚੈਨ ਵਿੱਚ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਸੋਨੇ (ਦਰਵ) ਪੱਖੋਂ ਕੋਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਪਰਿਆਏ (ਆਕਾਰ) ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਉਤਪਤੀ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਦਰਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਉਹ ਧਰੁਵ (ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ) ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂਤ ਕਿਸੇ ਇਕ ਧਰਮ ਤੇ ਜੋਰ ਨਾ ਦੇ ਕੇ, ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਅਨੇਕਾਂਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਜਿਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਜਾਹਿਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਿਆਦਵਾਦ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਆਦਵਾਦ ਉਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ‘ਬਚਨ ਸ਼ੈਲੀ’ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦ ਅਤੇ ਸਿਆਦਵਾਦ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਅੰਤਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਨੇਕਾਂਤ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਆਦਵਾਦ ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ। ਜਦ ਤੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚਾਰ ਰੂਪ ਹੈ, ਤਕ ਤੱਕ ਉਹ ਅਨੇਕਾਂਤ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਾਣੀ ਦੇ ਕਪੜੇ ਪਹਿਨਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਸਿਆਦਵਾਦ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦ ਤਰਕ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ
63
