________________
ਚਾਹੀਦਾ। ਅਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਮੰਨ ਕੇ ਹੀ ਸੱਚ, ਅਸਤੇ, ਮਚਰਜ ਅਤੇ ਅਪਰਿਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅਹਿੰਸਾ ਮਾਨਵ ਮਨ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਰਤੀ ਹੈ, ਭਾਵਨਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਆਚਾਰ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਅਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਹੈ, ਉਥੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂਤ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਹੈ।
ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦ :
ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦ ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ - ਜੈਨ ਤਤਵ ਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭਵਨ ਇਸ ਦੀ ਨੀਂਹ ਤੇ ਟਿਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੇ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਸਤੂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਸਤੂ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਤੋਂ ਚਿੰਤਨ ਕਰਨਾ! ਇਕ ਹੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਕਰਨਾ ਅਧੂਰਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਪਦਾਰਥ ਚਾਹੇ ਛੋਟਾ ਹੋਵੇ, ਚਾਹੇ ਵੱਡਾ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਨੰਤ ਧਰਮ (ਗੁਣ) ਰਹੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਧਰਮ ਦਾ ਅਰਥ ਗੁਣ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਫਲ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਲ ਵੀ ਹੈ, ਰਸ ਵੀ ਹੈ, ਗੰਧ ਵੀ ਹੈ, ਆਕਾਰ ਵੀ ਹੈ, ਭੁੱਖ ਸ਼ਾਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ, ਅਨੇਕਾਂ ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਨੰਤ ਧਰਮ (ਸੁਭਾਅ) ਹਨ। ਹਰ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਦ੍ਰਵ ਤੇ ਪਰਿਆਏ - ਸਥਿਰ ਰੂਪ ਅਤੇ ਅਸਥਿਰ ਅਵਸਥਾ ਦੋਹਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਤੋਂ ਸਮਝਣਾ ਅਨੇਕਾਂਤ ਹੈ।
ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦ ਵਿੱਚ ‘ਵੀਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਏਕਾਂਤਵਾਦ ਵਿੱਚ ‘ਹੀਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਫਲ ਵਿੱਚ ਰੂਪ ਵੀ ਹੈ - ਇਹ ਅਨੇਕਾਂਤਾਵਾਦ ਹੈ। ਫਲ ਵਿੱਚ ਰੂਪ ਹੀ ਹੈ ਇਹ ਏਕਾਂਤਵਾਦ ਹੈ। ‘ਵੀਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਧਰਮ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ‘ਹੀਂ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਦੀ ਮੰਨਜੂਰੀ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਦੂਸਰੇ ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਹੋਰ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਰਖਦਾ ਹੈ।
62
