________________
ਹੈ। ਆਚਾਰਿਆ ਉਮਾਸਵਾਤੀ ਨੇ ਤੱਤਵਾਰਥ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਧਿਆਨ ਤੇ ਚਿੰਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜਿਨ ਭਦਰ ਸ਼ਮਾਮਣ ਨੇ ਧਿਆਨਸ਼ਤਕ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੁਦ ਧਿਆਨ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਕਰਕੇ ਜੋ ਅਨੁਭਵ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਉਸੇ । ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗਰੰਥ ਵਿੱਚ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਆਚਾਰੀਆ ਹਰੀਭੱਦਰ ਨੇ ਜੈਨ ਯੋਗ ਤਰੀਕੇ ਦਾ ਨਵੇਂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਯੋਗ ਬਿੰਦੂ, ਯੋਗ . ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਸਮੁਚਯ, ਯੋਗ ਵਿਹਿੰਸ਼ਕਾ, ਯੋਗ ਸ਼ਤਕ ਅਤੇ ਸ਼ੋਡਸਕ ਆਦਿ ਅਨੇਕਾਂ ਗਰੰਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਹਨਾਂ ਗਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਯੋਗ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪਾਤੰਜਲੀ ਦੀ ਯੋਗ ਸਾਧਨਾ ਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜੈਨ ਯੋਗ ਦੇ ਲਈ ਯੋਗ ਅਧਿਕਾਰੀ ਅਪੁਨਾਬੰਧਕ, ਸਮਿੱਅਕ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ, ਦੇਸ਼ ਵਿਰਤੀ, ਇਹ ਚਾਰ ਭਾਗ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਯੋਗ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਧਿਆਤਮ, ਭਾਵਨਾ, ਧਿਆਨ, ਸਮਤਾ, ਵਿਰਤੀ ਸੰਕਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੱਸੇ ਗਏ ਹਨ।
ਯੋਗ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਸਮੁਚਯ ਵਿੱਚ ਐਘ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੇ ਯੋਗ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪਹਿਲੇ ਭੇਦ ਵਿੱਚ ਮੁੱਢਲੀ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਆਖਰੀ ਅਵਸਥਾ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਦੇ ਕਰਮ ਮੇਲ ਪੱਖੋਂ ਮੇਲ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ, ਮਿੱਤਰਾ, ਤਾਰਾ, ਬਲਾ, ਦੀਪਰਾ, ਸਥਿਰਾ, ਕਾਂਤਾ, ਪ੍ਰਭਾ ਅਤੇ ਪਰਾ ਇਹ ਅੱਠ ਹਿੱਸੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਅੱਠ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਪਾਤੰਜਲ ਯੋਗ ਸੂਤਰ ਦੇ ਯਮ, ਨਿਅਮ, ਆਸਨ, ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ, ਤਿਆਹਾਰ, ਧਾਰਨਾ, ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਸਮਾਧੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਆਚਾਰੀਆਂ ਹੇਮ ਚੰਦਰ ਜੀ ਨੇ ਯੋਗ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕੋਨ ਤੋਂ ਆਸਨ, ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਦੱਸਥ, ਪਿੰਡਸਥ, ਰੂਪਥ ਤੇ ਰੂਪਾਤਿਤ ਇਹ ਚਾਰ ਧਿਆਨਾਂ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਫੁਰਮਾਇਆ ਹੈ। ਵਿਕਸ਼ਿਪਤ, ਯਾਤਾਯਾਤ, ਸਲਿਸ਼ਟ,
