________________
ਜੈਨ ਯੋਗ :
ਆਤਮ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਯੋਗ ' ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਆਚਾਰੀਆ ਹਰਿਭੱਦਰ ਅਤੇ ਉਪਾਧਿਆ ਯਸ਼ੋਵਿਜੇ ਨੇ ਯੋਗ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਕਰਦੇ ਹੋਇਆਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ - “ਜਿਸ ਤੋਂ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਰਮ ਮੈਲ ਨਸ਼ਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਦਾ ਸੰਯੋਗ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਯੋਗ ਹੈ।”
ਜੈਨ ਆਗਮ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੇਦਿਕ ਤੇ ਬੁੱਧ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਮਨ, ਬਚਨ ਅਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਲਈ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜੈਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਯੋਗ ਵਿੱਚ ਤਪ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਧਿਆਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਮਨ, ਬਚਨ ਤੇ ਕਾਇਆ ਦੇ ਯੋਗ (ਮੇਲ) ਨਾਲ ਆਤਮ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨਾ ਭਾਵ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ। ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਤਨ, ਮਨ ਅਤੇ ਬਚਨ ਸਥਿਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਸਾਹ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਸਾਰੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀਆਂ ਸਭ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਚਨ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫੇਰ ਮਨ ਨੂੰ ਆਤਮ ਸਵਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਨ ਅਤੇ ਬਚਨ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਦ੍ਰਵ ਸਾਧਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਭਾਵ ਸਾਧਨਾ ਹੈ। ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਹਠ ਯੋਗ ਨੂੰ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਠ ਯੋਗ ਨਾਲ ਜੋ ਕਾਬੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦਾ • ਪੱਕਾ ਲਾਭ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਨਾ ਆਤਮਾ ਸ਼ੁੱਧੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਆਗਮ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਧਿਆਨ ਦੇ ਲੱਛਣ, ਉਸ ਦੇ ਭੇਦ, ਉਪਭੇਦ ਤੇ ਚਾਨਣ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਚਾਰਿਆ ਭੱਦਰਾਵਾਹੂ ਸਵਾਮੀ ਨੇ ‘ਆਵਸ਼ਯਕ ਨਿਰਯੁਕਤੀ' ਵਿੱਚ ਧਿਆਨ ਉਪਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ
58
