________________
ਉਹ ਜੀਵ ਦ੍ਰਵ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਚੇਤਨ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਾਣੀ ਅਤੇ ਦੇਹੀ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਭੇਦ ਹਨ, 1. ਸੰਸਾਰੀ, 2. ਮੁਕਤ। ਸੰਸਾਰੀ ਜੀਵ ਉਹ ਹਨ, ਜੋ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਦੁੱਖ ਉਠਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁਕਤ ਉਹ ਹਨ, ਜੋ ਕਰਮ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਸੰਸਾਰੀ ਜੀਵ ਵੀ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਨ, 1. ਦੱਸ, 2. ਸਥਾਵਰ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਕਾਸ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਸਭ ਪ੍ਰੈੱਸ ਜੀਵ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਲੀਖ, ਕੇਂਚੂਆ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੋ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਨ ਕੀੜੀ, ਖਟਮਲ ਆਦਿ ਤਿੰਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਹਨ, ਮੱਖੀ ਮੱਛਰ ਆਦਿ ਚਾਰ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਹਨ। ਮਨੁੱਖ, ਪਸ਼ੂ, ਦੇਵਤੇ ਅਤੇ ਨਰਕ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਹਨ। ਜਮੀਨ, ਪਾਣੀ, ਅੱਗ ਹਵਾ, ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਇਹ ਪੰਜ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾ ਵਿੱਚ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਇਕ ਸਪਰਸ ਇੰਦਰੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਇੰਦਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਇਹ ਜੀਵ ਅਪਣਾ ਆਹਾਰ (ਭੋਜਣ) ਆਦਿ ਕਰਦੇ ਹਨ।
2. ਧਰਮ: (ਧਰਮਾਸਤੀ ਕਾਇਆ): ਇਹ ਇਕ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕਲ ਰਹਿਤ ਅਜੀਵ ਦ੍ਰਵ ਹੈ ਜੋ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਪੁੱਦਗਲਾਂ ਨੂੰ ਗਤੀ (ਚੱਲਣ) ਕ੍ਰਿਆ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੱਛੀ ਨੂੰ ਚੱਲਣ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ। ਇਹ ਦਵ ਅਖੰਡ ਪਰ ਅਸੰਖਿਆਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਾਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਵਿੱਚ ਤਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੈਲਕੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਦਰ੍ਦ ਦੀ ਉਪਯੋਗਤਾ ਇਸੇ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵ ਅਤੇ ਪੁੱਦਗਲ ਅਪਣੀ ਕੋਈ ਵੀ ਕ੍ਰਿਆ ਜਾਂ ਗਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।
3. ਅਧਰਮ (ਅਧਰਮਾਸਤੀ ਕਾਯਾ): ਇਹ ਵੀ ਇਕ ਇੰਦਰੀ ਅਤੇ ਨਾ ਵਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਅਮੂਰਤ ਅਜੀਵ ਦ੍ਰਵ ਹੈ। ਜੋ ਧਰਮ ਦ੍ਰਵ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਪੁਦਗਲਾਂ ਨੂੰ ਠਹਿਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਦਰਖਤ ਦੀ ਛਾਂ ਮੁਸਾਫਰ ਨੂੰ, ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
47
