________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 80 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ |
ਸਕਦੀ ਹੈ। ਦੋ ਮਨੁੱਖ ਜੋ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਜਾਣੂ ਹਨ, ਮਿੱਤਰਤਾ ਜਾਂ ਘਿਣਾ ਦੇ ਭਾਵ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ਹਨ? ਇਹ ਕਲਪਣਾ ਕਿ ਉਹ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿੱਤਰ ਸਨ ਜਾਂ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜਾਂ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਰਮ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁੱਖੀ ਕਿਉਂ ਹਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁੱਖ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਕਿਉਂ ਭੋਗ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਨਿਆਏ ਦਾ ਭਾਵ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਦਮਾਨ (ਮੌਜੂਦ) ਇਸ ਅਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਕੰਬ ਜਾਂਦਾ ਜੇ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਕਲਪਨਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਿ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖ ਅਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਜਾਂ ਦੰਡ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਗੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੱਤ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਟਤਾ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਰਮ ਸਿਧਾਂਤ ਸੁੱਖ ਦੁੱਖ ਦੀ ਭਿੰਨਤਾ ਜਾਂ ਅਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭੌਤਿਕ ਸਮ੍ਰਿਧੀ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਸਿਹਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਕਿਉਂ ਹੈ।13
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਕਰਮ ਸਿਧਾਂਤ 6ਵੀਂ ਸਤਾਵਦੀ ਈ.੫: ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਮਣ ਅਚਾਰੀਆ ਨੇ ਕਰਮ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਇਹਨਾਂ ਮਣ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਲਈ ਮੁੱਖ ਸਮੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਦੁੱਖ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ। ਕਰਮ ਸਿਧਾਂਤ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਹੱਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮਹਾਵੀਰ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਇੱਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਵੀਕਾਰ ਸੀ। ਪਾਲੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਸਥਾਨ ਤੇ ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਕਰਮ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ‘ਕੰਮPਯਾਦ’ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਕਰਮ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਭਾਗ ਨਿਰਮਾਤਾ ਹੈ, ਕਰਮ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਕਰਮ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਹੈ।14 ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪਾਣੀ ਕਰਮ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਰੱਥ ਦਾ ਚੱਕਾ ਅਪਣੇ ਧੁਰੇ ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਰਮ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਵਿੱਚ
