________________
ਅੰਤਰ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਕਰਮ ਪਰਿਣਾਮ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪੁਰਾਣੇ ਜਾਂ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਰਮ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਪਾਲੀ ਤ੍ਰਿਪਿਟਕ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਦੁੱਖ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇੱਕਲੇ ਕਰਮ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਉੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜੋ ਕਰਮ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਦਾ ਕਾਰਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।
15
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: / 81
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਕਰਮ ਨੂੰ ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦਾ ਹੈ: ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਸ਼ੁਕਲ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸ਼ੁਕਲ, ਅਤੇ ਨਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨਾ ਕੁਸ਼ਲ। ਇਹ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ, ਯੋਗ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਬੁੱਧ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰਮ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕੁਸ਼ਲ ਅਕੁਸ਼ਲ ਅਤੇ ਅਵੱਯਕ੍ਰਿਤ। ਬੁੱਧ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰਮ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ। ਮਾਨਸਿਕ ਕੰਮ ਜਾਂ ਇੱਛਾ, ਇਹ ਮਾਨਸਿਕ ਕੰਮ ਜਾਂ ਇੱਛਾ ਜਦ ਸਰੀਰਕ ਜਾਂ ਵਚਨ ਦੇ ਕੰਮ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਤੱਦ ਉਸ ਨੂੰ ਕਰਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਰਮ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਚੇਤਨਾ ਹੈ। ਧਮਸੰਗਣੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਅੱਠਸਾਲਨੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਮ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ- ਕਾਇਆ ਕਰਮ, ਵੱਚੀ ਕਰਮ ਅਤੇ ਮਨੋ
17
ਕਰਮ।
ਇਹ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਇੱਛਾ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਡਾ: ਗੋਬਿੰਦ ਚੰਦ ਪਾਂਡੇ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ, “ਬੁੱਧ ਕਰਮ ਸਿਧਾਂਤ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਕਰਮ ਨੂੰ ਤੱਤਵ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਸਿਧਾਂਤ ਅਵਿਅਕਤਿਕ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕਰਮ ਦਾ ਕਰਤਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਿਰਫ ਕਰਮ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਪਰੀਮਨਸ਼ੀਲ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਅਪਰਵਰਤਿਤ ਰਹੇ। ਕਰਮ ਦੀ ਸਾਤੱਤਯ ਕ੍ਰਿਆ ਪ੍ਰਤੀਤਯ ਸਮੁਤਵਾਦ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਰਮ ਦਾ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸਿਧਾਂਤ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਕਰਮ ਦੇ ਉਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖ ਅਪਣੇ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਨਾਮ ਜਾਂ ਦੰਡ ਪ੍ਰਾਪਤ
ਕਰਦਾ
ਹੈ।
18
