________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 82 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪੁਨਰ ਜਨਮ | ਕਰਮ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਜੋ ਪਰਿਣਾਮ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਪਿੱਛਲੇ ਕਰਮ ਉਸ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਰਮ ਵਰਤਮਾਨ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਮ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮ ਚਾਹੇ ਸ਼ੁਭ ਹੋਣ ਜਾਂ ਅਸ਼ੁਭ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਨਾ ਇਸ ਲੋਕ ਵਿੱਚ ਨਾ ਪਰਲੋਕ ਵਿੱਚ। ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਪੁਨਰਜਨਮ ਦਾ ਇਹ ਹੀ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ। | ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਨਵ ਜਨਮ ਹਿਣ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿੰਨ ਕਾਰਨ ਹਨ: ਪੁਰਸ਼ ਵੀਰਜ, ਇਸਤਰੀ ਬੀਜ ਅਤੇ ਕਰਮਵੇਗ। ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਮੌਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵਾਂ ਜਨਮ ਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਦ ਇਹ ਕਰਮਵੇਗ ਮੌਤ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਸਿਰਫ ਕਿਸੇ ਪੱਖੋਂ ਸਰੀਰਕਤ ਤੱਤਵ ਗਰਭ ਸਰੀਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖ ਜਦੋਂ ਮਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਪੁਨਰਜਨਮ ਮਨੁੱਖ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ ਸਗੋਂ ਉਸ ਦਾ ਕਰਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। 19
ਬੁੱਧ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਜਿਹਾ ਕੋਈ ਨਿੱਤ ਤੱਤਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕਾਰਜ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਇਸ ਲੋਕ ਅਤੇ ਪਰਲੋਕ ਦੇ ਜੀਵਨ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਰਮ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਕਰਮ ਚੇਤਨਾ, ਵਿਚਾਰ, ਅਨੁਭੁਤੀ, ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਤੱਤਵਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਮਾਤਰ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਡੇਲਾ ਵਾਲੀ ਪਾਓਸਿਨ ਨੇ ਆਖਿਆ ਹੈ: ਇਹ ਕਰਮ ਅਨਾਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਖਾਸ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭੋਗਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਕਰਮਾ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੀ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਸਮਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵੀ ਕੁੱਝ ਨਵੇਂ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਰਮ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਫਲ ਭੋਗਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਰਮ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੁੱਲ ਮਿਲਾਕੇ ਉਹ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਤੱਤਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਨਮ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ
