________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 83 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਲਏ ਹੋਏ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਰਤਾ ਨਹੀਂ ਮਾਤਰ ਕਰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਫਲ ਹੈ। ਅੰਗ, ਵਿਚਾਰ, ਅਤੇ ਬਾਹਰਲੀ ਵਸਤੂ ਇਹ ਸਭ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਫਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਜਿਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੁੱਖ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਹੁੰਦੀ
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਇਸ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਝਾਂਗੇ ਜਦ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ‘ਭਵੰਗ ਸਰੋਤ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲਵਾਂਗੇ। ਭਵੰਗ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ। ਨਿੱਤ ਅਵਿਨਸ਼ਵਰ ਅਤੇ ਪੂਰਨ ਆਤਮਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਇੱਕ ਲਗਾਤਾਰ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਅਵਚੇਤਨ ਕ੍ਰਿਆ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਰਮਾਂ, ਅਨੁਭਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਦਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅੰਦਰਲੇ ਜਾਂ ਬਾਹਰਲੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ, ਸੁਣਿਆਂ, ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਿਆ ਹੈ, ਦਾ ਭਾਗ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੇਤਨ ਪਾਣੀ ਦਾ ਕਰਮ ਅਵਚੇਤਨ ਜਾਂ ਭਵੰਗ ਸਰੋਤ) ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਹੋਂਦ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਬਣਾਕੇ ਰੱਖਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਨਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ‘ਮਿਲਿੰਦਪੰਹੋਂ ਵਿੱਚ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਨਾ ਤਾਂ ਉਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੋਰ ਹੈ, ਇਹੋ ਪੂਰਨਜਨਮ ਹੈ। ਹਰਲੀਟਸ ਦਾ ਇਹ ਮੱਤ ਹੈ, “ਅਸੀਂ ਕਦੀ ਵੀ ਉਸ ਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਰੂਪ ਅਨੁਸਾਰ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਹਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਚਾਹੇ ਚੇਤਨ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਅਵਚੇਤਨ ਭਿੰਨਭੰਗਰ (ਨਾਸ਼ਵਾਨ) ਹੈ। ਦ, ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ ਰੁਪਾਂਤਰਨ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਕੋਈ ਨਿੱਤ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਪਰੀਨਮਨਸ਼ੀਲ ਤੱਤਵ ਹੈ। | ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਦਾ ਭਾਵ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਇਹ ਹੈ ਸਿਰਫ ਮਨੋਕਾਧਿਕ
ਕਿਆ। ਜੋ ਮੌਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਸਤਗਤ (ਛੱਪ) ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫੇਰ ਜਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ-ਸ਼ਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਅਵਾਜ਼ ਦੀ ਗੂੰਜਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਦਰਾ ਅਤੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੇ ਸਪਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਮੁਰਤੀ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਸਿਰਫ ਦੁਰਗਮਨ ਹੈ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ “ਪਟਿਧਿਵਾਣ (ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵਰਤਮਾਨ
