________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: / 67
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਸਾਡੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਇਛਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਸਮਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਉਦਾਹਰਣ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਅਵਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਇਸ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਮਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨਾ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਤੱਤਵਾਰਥ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ (2.21) ਮਨ ਨੂੰ ਇੰਦਰੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਅਤਿਇੰਦਰੀਯ, ਮਨ ਅਤੇ ਅੰਤਾਕਰਨ ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਅਰਥ ਆਖ ਕੇ ਮਨ ਨੂੰ ਵਿਕਲਪ ਜਾਲ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਭੇਦ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ। ਭਾਵ ਮਨ ਅਤੇ ਦ੍ਰਵ ਮਨ: ਵ ਮਨ ਰੂਪ ਆਦਿ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪੁਦਗਲ ਦਵ ਦੀ ਪਰੀਆਏ (ਅਵਸਥਾ) ਹੈ ਜੋ ਹਿਰਦੇ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ 8 ਪੰਖੜੀਆਂ ਵਾਲੇ ਕਮਲ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਵ ਮਨ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧੀ ਦਾ ਦਰਸ਼ਕ ਹੈ। ਭਾਵ ਮਨ ਗਿਆਨ ਸਵਰੂਪ ਹੈ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਜੀਵ ਦਾ ਗੁਣ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਆਤਮਾ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤਰ ਭਾਵ ਹੈ। ਦਰੱਵ ਮਨ ਭਾਵ ਮਨ ਦਾ ਨਮਿਤ ਹੈ, ਇਸ ਮਨ ਨੂੰ ਅਨਇੰਦਰੀਯ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੰਦਰ ਭਾਵ ਆਤਮਾ ਦੇ ਲਿੰਗ ਨੂੰ ਇੰਦਰੀਆਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਬਾਕੀ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਨ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਇੰਦਰ (ਆਤਮਾ) ਦਾ ਲਿੰਗ ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਅਨਇੰਦਰੀਯ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੁਣ ਦੋਸ਼ ਦਾ ਵਿਚਾਰ, ਸਿਮਰਨ ਆਦਿ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਮਨ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹੋ ਆਸ਼ਰਵ ਬੰਧ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹੋ ਨਿਰਜਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹੋ ਨਿਰਜਰਾ ਮੋਕਸ਼ ਦਾ ਮਾਰਗ ਹੈ।
78
ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ
ਅਚਾਰੀਆ ਕੁੰਦ ਕੁੰਦ ਪਰਮਾਤਮ ਸਵਰੂਪ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਖਦੇ ਹਨ, “ਜੋ ਅਜਿਹਾ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਆਦਿ ਦ੍ਰਵ ਨਿਸ਼ਚੈ ਹੀ ਮੇਰੇ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਇੱਕ ਗਿਆਨ ਦਰਸ਼ਨ ਉਪਯੋਗ ਰੂਪ ਹੀ ਮੈਂ ਹਾਂ। ਇਸ ਪ੍ਰਾਕਰ ਜਾਣਨ ਨੂੰ ਸਿਧਾਂਤ ਜਾਂ ਆਤਮ ਤੱਤਵ ਦੇ ਜਾਣਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਅਚਾਰੀਆ ਧਰਮ ਦ੍ਰਵ ਨੂੰ ਨਿਰ ਮੱਮਤਵ (ਮਮਤਾ ਰਹਿਤ) ਆਖਦੇ ਹਨ। ਗਿਆਨੀ
—
