________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 66 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਅਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚੇਤਨਾ ਤੱਤਵ ਇੱਕ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਹੋਂਦ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਪੁਨਰਜਨਮ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ।
ਵਿਗਿਆਨ (ਚੇਤਨਾ) ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨ ਵਾਦ ਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਇਸ ਫਿਰਕੇ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ, ਸਬਚੇਤਕ, ਅਤੇ ਸਬਸੰਵੇਦਯ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਅਤੇ ਹਰ ਪਲ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ, ਸ਼ੁੱਧ ਸਵੱਛ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਦਮਾਨ ਤੱਤਵ ਹੈ।75
ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਾਰਤੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਫਿਰਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚੇਤਨ ਅਚੇਤਨ ਮਨ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਅਵਚੇਤਨ ਮਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਮਾਂਡਕਿਆ ਵਿੱਚ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਵਿੱਚ ਚੇਤਨ ਤੱਤਵ ਦੀ ਜਾਗਰਤ ਅਤੇ ਸੋਈ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ। ਇਹ ਸੁਪਨੇ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਅਵਸਥਾ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚ ਅਵਸਥਾ ਜਿਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਬੁੱਧ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਭਵੰਗ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਅਵਚੇਤਨ ਮਨ ਨੂੰ ਜਾਹਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭਾਵਗੰਚਿਤ ਅਵਚੇਤਨ ਮਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।76 | ਟੀ. ਜੀ. ਕਾਲਘਟਗੀ ਨੇ ਇਸ ਤੱਥ ਵੱਲ ਸਾਡਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜੈਨ ਅਚਾਰੀਆ ਇਸ ਅਵਚੇਤਨ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸਨ। ਇਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨੰਨਦੀ ਸੁਤਰ ਦੀ ਮੌਲਿਕ ਉਦਾਹਰਣ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ:
ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਭਾਂਡਾ ਦੋ ਤਿੰਨ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬੰਦਾਂ ਨਾਲ ਗਿੱਲਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਜਦ ਵਾਰ ਵਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਨਾਲ ਸਿੰਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਗਿੱਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਨੂੰ ਸੋਖਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਗਾਤਾਰ ਪਾਣੀ ਪਾਉਣ ਤੇ ਉਹ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਅਜਿਹੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਦ ਪਾਣੀ ਵਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਕਾਲਘਟਗੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂਤ ਅਵਚੇਤਨ ਮਨ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨੂੰ
