________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 65 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ |
ਆਤਮਾ, ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਮਨ ਜੈਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨੇ ਆਤਮਾ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਚੇਤਨਾ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਜੈਨ ਆਗਮਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਤੱਤਵਾਰਥ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।68 ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, ਜੋ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰੇ। ਗੋਮਟਸਾਰ ਜੀਵ ਕਾਂਡ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਕੰਮ ਹੈ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ। ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਹੈ ਗਿਆਨ, ਉਪਯੋਗ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ। ਸਾਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਰਾਕਾਰ। ਨਿਰਾਕਾਰ ਉਪਯੋਗ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਕਾਰ ਉਪਯੋਗ ਗਿਆਨ ਹੈ। ਇਹ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ। | ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਜੈਨ ਸਿਧਾਂਤ ਆਧੁਨਿਕ ਮਨੋ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਕੁੱਝ ਖਾਸ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਚੇਤਨਾ ਤਿੰਨ ਤੱਥਾਂ ਵੱਲ ਸਾਡਾ ਧਿਆਨ ਖਿਚਦੀ ਹੈ - (1) ਸਵੀਕਾਰਜ ਜਾਂ ਅਸਵੀਕਾਰਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆਹੀਣ ਅਨੁਭੂਤੀ। (2) ਯੋਜਨਾਤਮਕ ਕਾਰਜ ਦੀ ਚੇਤਨਾ (3) ਵਿਸ਼ੁੱਧ ਗਿਆਨ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਜਟਲ ਮਾਨਸਿਕ ਅਵਸਥਾ। 69 ਜਦ ਕਦੇ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਪਯੋਗ ਅਜਿਹੇ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਕੰਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। | ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਹਮ ਜਾਂ ਆਤਮਾ ਦੀ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤੈਤਰਯ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੋਹਾਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਛਾਢੰਗਯੋ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੱਸੀ ਗਈ ਹੈ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਗਿਆਨ।72 ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂਉਪਨਿਸ਼ਧ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨ ਆਤਮਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।73
ਬੁੱਧ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਗਿਆਨ, ਵੇਦਨਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾ ਉੱਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਗਿਆਨ, ਅਨੁਭੁਤੀ ਅਤੇ ਇੱਛਾ ਦੇ ਅਰਥ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਏ ਹਨ।74 ਥੇਰਵਾਦ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ (ਚੇਤਨਾ) ਸਕੰਧ (ਪੁਦਗਲ) ਦਾ ਇੱਕ ਰਚਨਾ ਵਾਲਾ ਤੱਤਵ
