________________
(ਲਿੰਗ), ਕਸ਼ਾਏ (ਕ੍ਰੋਧ, ਮਾਨ, ਮਾਇਆ, ਲੋਭ), ਗਿਆਨ, ਸੰਜਮ, ਦਰਸ਼ਨ, ਲੇਸ਼ਿਆ, ਭਵਯਤੱਵ, ਸਮਿਅਕਤਵ, ਸਗਿਆਤਵ ਅਤੇ ਆਹਾਰ (ਭੋਜਨ)।
60
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 63
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਅਨੇਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਰੂਪ ਮਿਲਦੇ ਹਨ: ਬਾਹਰੀ ਆਤਮਾ, ਅੰਤਰ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ। ਬਾਹਰੀ ਆਤਮਾ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਸਰੀਰ ਦੇ ਲਈ ਹੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੈਂ ਹੀ ਸਰੀਰ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਹੀ ਮੈਂ ਹਾਂ। ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਰੁਕਾਵਟ ਵਾਲਾ ਤੱਤਵ ਹੈ।
ਅੰਤਰ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਅਨੁਆਤਮਾ ਦੇ ਵਿੱਚਕਾਰਲੇ ਭੇਦ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਹ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਤਮਾ ਸਰਵਉੱਚ ਤੱਤਵ ਹੈ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ। ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਅਧਿਆਤਮ ਵੱਲ ਮੁੜਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਭੌਤਿਕ ਆਸਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ ਮਾਰਗ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਿੜ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਅਸਲ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅੰਤਰ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੂਰਨ ਗਿਆਨਵਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਰਮ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਸਾਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ, “ਜੋ ਅਜਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੋਹ ਮੇਰਾ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਇੱਕ ਗਿਆਨ ਦਰਸ਼ਨ ਉਪਯੋਗ ਰੂਪ ਮੈਂ ਹੀ ਹਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਾਣਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਜਾਂ ਆਤਮ ਸਵਰੂਪ ਦੇ ਗਿਆਨੀ ਪਹਿਲੇ ਅਚਾਰੀਆ ਨੇ ਮੋਹ ਨੂੰ ਮਮਤਾ ਰਹਿਤ ਆਖਦੇ
62
"" 63
ਹਨ ।
ਪਰਮਾਤਮਾ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚ ਵਿਸ਼ੁੱਧ ਅਵਸਥਾ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਪੂਰਨ ਹੈ, ਵਿਸ਼ੁੱਧ ਹੈ ਅਤੇ ਸਵੈਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਹੈ ਅਜਿਹੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸਿੱਧ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਰਵੱਗ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਕਾਰੀ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਜੇਤੂ
64
ਹੈ। ਤੱਤਵਾਰਥ ਸਾਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰਨ, ਵਿਸ਼ੁੱਧ, ਨਿਤ, ਕਰਮ ਮੁਕਤ ਅਤੇ ਗਿਆਨਸੁਭਾਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਿੱਧ ਦਾ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਸਰਵਉੱਚ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ
