________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 62 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਇਸ ਵਰਗੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਆਤਮਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੁਣ ਗਿਆਨ ਹੈ। ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸੱਚ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਗਿਆਨ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਆਮ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੱਤਵ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਦਰਸ਼ਨ ਆਤਮਾ ਤੱਤਵ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਹੈ, ਦਰਸ਼ਨ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਅੰਦਰ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਗਿਆਨ ਉਸ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਤੱਤਵ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚੈ ਨਯ ਦੇ ਪੱਖੋ ਆਤਮਾ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਇੱਕ ਹੀ ਹਨ। ਜਦ ਆਤਮਾ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਤੱਤਵ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਤੱਦ ਉਹ ਗਿਆਨ ਹੈ। ਅਤੇ ਜਦ ਉਹ ਖੁਦ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੋਹੇਂ ਆਤਮਾ ਦੇ ਗੁਣ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਗਰਮੀ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੋ ਗੁਣ ਹਨ। | ਵਰਗੀਕਰਨ ਤੋਂ ਇਹ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ - ਇਕ ਸੰਸਾਰੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਮੁਕਤ।38
ਸੰਸਾਰੀ ਜੀਵ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ- ਤਰੱਸ (ਹਿਲਣ ਚਲਣ ਵਾਲੇ) ਅਤੇ ਸਥਾਵਰ (ਸਥਿਰ): ਤਰੱਸ ਜੀਵ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ: ਦੋ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ, ਤਿੰਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ, ਚਾਰ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਅਤੇ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ। ਸਥਾਵਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪਰਸ਼ ਇੰਦਰੀ (ਛੋਹਨ ਵਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ: ਜ਼ਮੀਨ, ਪਾਣੀ, ਅੱਗ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਸਰੀਰ ਧਾਰੀ ਜੀਵ ॥ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਤਰ ਸਪਰਸ਼ ਇੰਦਰੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਇੰਦਰੀ ਜੀਵ ਹੀ ਅਵਿਦਿਆ ਦੇ ਭਿਆਨਕ ਪਰਦੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ
ਹਨ। 59
ਜੀਵ ਕਾਂਡ ਗੋਰਟ ਸਾਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਡੇ ਗੁਣ 14 ਮਾਰਗਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਾਰਗਨਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ - ਪ੍ਰੀਖਿਅਨ, ਖੋਜ ਆਤਮਾ ਦਾ ਪ੍ਰੀਖਿਅਨ: ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿੱਚ 14 ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰੀਖਿਅਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ - ਗਤੀ, ਇੰਦਰੀਆਂ, ਕਾਇਆ, ਯੋਗ (ਮਨ, ਵਚਨ, ਕਾਇਆ ਦਾ ਮੇਲ), ਵੈਦ
