________________
ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਧਰਮ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮ ਦੀ ਉੱਚ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਨਿਰਵਾਣ ਨੇ ਨੂੰ ਸਿਧਾਂਤ ਰਾਹੀਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ
ਫਿਰਕਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕਸੁਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਵੈਦਿਕ, ਨੂੰ ਜੈਨ, ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਬਾਰੇ ਗੰਭੀਰ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਪਾਲੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿੱਖੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਆਗਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਅਧਿਆਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਨਿਰਵਾਣ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਅਨੇਕਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ਪਾਲੀ ਸੂਤਰਾਂ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਅੰਗਾਂ, ਪਾਗ ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਅਤੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਨੇ
ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਭੂਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਰੂਪਤਾ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਧਾਂਤਾ ਅਤੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਤਮ ਖੋਜ ਦੇ ।
ਦੋਰਾਨ, ਨੈਤਿਕ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੂੰ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਾਮਵਾਯਕ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੁਆਂ ਤੇ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨੂੰ ਵਿਦਾਵਾਨ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਆਪਸੀ ਵਿਰੋਧੀ ਤੱਤ ਵੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ।
ਭਾਵੇਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੋਹੇਂ ਅਨਿਸ਼ਵਰਵਾਦੀ (ਈਸ਼ਵਰ - ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਕਰਤਾ ਨਾ ਮੰਨਣ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਨੂੰ ਅਨਿਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੋਮਣ-ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੀਆਂ ਸੀ
ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਹਨ: ਫੇਰ ਵੀ ਇਹ ਦੋਹੇਂ ਧਰਮ ਨਿਰਵਾਣ ਦੀ ਇੱਕ ਰੂਪਤਾ ਨੂੰ ਤੇ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਆਗਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਜੈਨ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰਲੇ ਮਤਭੇਦਾਂ ਨੂੰ ਅਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦਿੰਦੀ। ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਵੈਦਾਂਤਿਕ ਵੈਸ਼ਨਵ
