________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: - 56
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਵਿੱਚ ਯਾਦ ਦਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਂਖਯ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਪਰੀਨਾਮ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਵਾਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰੀਨਾਮ ਵਾਦ ਦਾ ਵਰਣਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਪਰੀਨਾਮ ਵਾਦ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੈ। ਵਸੂਬੰਦੂ ਅਪਣੀ ਤੀਸਿੰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮੁੱਚਾ ਸੰਸਾਰ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਪਰੀਨਾਮ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਹੈ। ਆਲਯ ਵਿਗਿਆਨ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਵਿਗਿਆਨ।
32
ਕੁੰਦਕੁੰਦ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਗਿਆਨ, ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਫਲ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਆਤਮਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਗਿਆਨਵਾਨ, ਕਰਮਵਾਨ ਅਤੇ ਫਲਵਾਨ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਗਲੀ ਗਾਥਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, ਕਿ ਸ਼ਮਣ ਵਿਰੁੱਧ ਆਤਮਾ ਦਾ ਅਨੁਭਵ
,
ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਉਹ ਇਹ ਸਮਝ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਫ ਆਤਮਾ ਕਰਤਾ, ਕਰਨ, ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਫਲ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਸਾਧੂ ਹੀ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।34
ਕੁੰਦਕੁੰਦ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਾ ਰੂਪੀ ਅਤੇ ਵਰਨ ਰਹਿਤ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਰੂਪ ਰੰਗ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਅਤੇ ਜਾਣਦਾ ਹੈ।5
ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਕਿ ਆਤਮਾ ਦੀ ਮੂਲ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਆਦਿ ਜਿਹੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਢੱਕੀ ਹੈ। ਕੁੰਦਕੁੰਦ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਚੇਤਨਾ ਦੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਵਿਕਾਰੀ ਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਉਲਝੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਖਦੇ ਹਨ, “ਹਰ ਇੱਕ ਦਵ ਅਪਣੇ ਪਰੀਨਮਨ ਤੋਂ ਹੀ ਪਰੀਨਮਦਾ ਹੈ, ਹੋਰ ਪਰੀਨਮਨ ਤੋਂ ਪਰੀਨਮਦਾ। ਇਸ ਨਿਆਏ ਤੋਂ ਅਪਣੇ ਨੂੰ ਆਸ਼ਰੀਭੂਤ, ਵਿਸ਼ੇਭੂਤ, ਨਮਿਤਭੂਤ ਪਰਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਅਕਰਤਾ ਜਾਣ ਕੇ ਪਰਾਏ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਕਲਪਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਦਾਕਾਲ ਆਤਮਾ ਦਾ ਸਜਾਤੀਯ ਸਾਰੇ ਪਰ ਦ੍ਰਵ ਵਿੱਚ ਅਤਿਅੰਤਾ ਭਾਵ ਹੈ। ਇਹ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਪਰ ਦ੍ਰਵਾਂ ਦਾ ਕਰਤਾ ਮੰਨਕੇ ਸਾਰੇ ਵਿਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਅਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਸਹਿਜ ਆਰਾਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕੁਦਕੁੰਦ ਦੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਥਨ ਵਿਵਹਾਰਨਯ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਚੈਨਯ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸਮਝਣੇ
36
