________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: / 55
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਵਿੱਚ ਉਹ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਅਨਿਤ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਆਤਮਾ ਦਾ ਇਹ ਸਵਰੂਪ ਨਿਸਚੈ ਨਯ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਆਤਮਾ ਭੂਤ, ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭੱਵਿਖ ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਕਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਕਾਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਤਮਾ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਅਤੇ ਅੰਤ ਰਹਿਤ ਹੈ। ਜਦ ਕਦੇ ਆਤਮਾ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਅਕਾਸ਼ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਕਾਸ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਰੂਪੀ ਹੈ। ਆਤਮਾ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਆਤਮਾ ਤਾਤਵੀਕ (ਗਿਆਨਵਾਨ) ਹੈ। ਉਹ ਗਤੀ (ਜਨਮ ਮਰਨ) ਦੀ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਲਗ ਅਲਗ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਧਾਰਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਤਾਤਵਿਕ ਸਵਰੂਪ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਰਹਿਤ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਗਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਤਮਾ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ‘ਸਮੇਸਾਰ’ ਵਿੱਚ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, “ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਉਤਪਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਗੁਣ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਗੁਣ ਆਪਣੇ ਗੁਣੀ ਤੋਂ ਕਦੇ ਭਿੰਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਨੇ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਕਾਂਟੇ, ਕੁੰਡਲ ਆਦਿ ਸੋਨੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । 30
ਆਤਮਾ ਇਸ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਤੱਤਵ ਹੈ। ਕਿ ਉਹ ਕਰਮ ਦਾ ਕਰਤਾ ਅਤੇ ਫਲ ਦਾ ਭੋਗਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਆਤਮਾ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਸਵੈਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤੱਤਵ, ਉਹ ਜਿਸ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਵਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਤਮਾ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਗਿਆਨ। ਆਚਾਰਾਂਗ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਆਤਮਾ ਗਿਆਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗਿਆਤਾ ਆਤਮਾ ਹੈ। ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਸ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਉਹ ਆਤਮਾ ਹੈ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਨਾਲ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹੋ ਆਤਮ ਵਾਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ।
31
ਪ੍ਰਵਚਨ ਸਾਰ ਵਿੱਚ ਅਚਾਰਿਆ ਕੁੰਦਕੁੰਦ ਨੇ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਆਤਮਾ ਪਰੀਨਾਮੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਸਾਨੂੰ ਸਾਂਖਯ ਦੇ ਪਰੀਨਾਮ ਵਾਦ
