________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: - 54
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਆਤਮਾ ਇੱਕ ਤੱਤਵ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਗੁਣ ਹੈ ਗਿਆਨ - ਵਿਚਾਰ।
ਪਦਾਰਥ ਅਪਣੇ ਗੁਣਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਦਾਰਥ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਗੁਣ ਇੱਕਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਗੁਣ ਅਨੁਭਵ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਤੱਤਵ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸਿੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੀਵ ਜਾਂ ਆਤਮਾ ਵੀ ਇੱਕ ਤੱਤਵ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਗੁਣ ਹਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਗਿਆਨ ਆਦਿ ਜੋ ਸਾਡੇ ਅਨੁਭਵ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੈ। ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਇਸ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵੀ ਮੰਨਣਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਗੁਣੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਤਮਾ ਦੇ ਗੁਣ ਹਨ, ਸਮਰਿਤੀ, ਜਿਗਿਆਸਾ (ਜਾਨਣ ਦੀ ਇੱਛਾ), ਚਿਕੀਰਸ਼ਾ (ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ), ਜਿਗਮਿਸ਼ਾ (ਜਾਨਣ ਦੀ ਇੱਛਾ) ਉੱਤੇ ਸ਼ੱਕ ਆਦਿ। ਇਹ ਅਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਗੁਣੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਪਣੇ ਆਪ ਸਿੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
28
ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮਾਣ ਇਹ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵ ਅਕਾਸ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁੱਧ ਹੈ। ਇਹ ਆਤਮਾ ਸੁਤੰਤਰ ਹੈ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ ਮਨ ਵਚਨ ਅਤੇ ਕਾਇਆ (ਸਰੀਰ) ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ। ਜੇ ਕੋਈ ਉਸ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਆਤਮਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ (ਸੁਭਾਵ)
ਹਰ ਆਤਮਾ ਚੇਤਨ ਹੈ, ਕਰਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭੋਗਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਰਗਸ਼ਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਆਤਮਾ ਇੱਕ ਵੱਖ ਤੱਤਵ ਹੈ। ਉਹ ਅਨਿਤ ਹੈ, ਉਹ ਅਨਿਸ਼ਪਣ (ਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ) ਹੈ, ਅਵਿਨਸ਼ਵਰ (ਨਾ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ) ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਵਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੂਰਨ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸੁਤੰਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਖਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਅੰਤ ਹੀਨ ਅਤੇ ਅੰਤ ਰਹਿਤ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ
