________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 53 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਹਰ ਪਲ ਉਤਪਾਦ (ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ) ਵਿਆਯ (ਖਰਚ ਹੋਣਾ) ਧਰੋਵਯ (ਟਿੱਕ ਜਾਣਾ) ਰੂਪਾਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰੀਨਮਨ ਦਾ ਜੋ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਵਰਤਨਾ ਹੈ, ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਰੀਣਾਮ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਓ ਹੋਣਾ ਕ੍ਰਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਰਤਨਾ ਤੱਤਵ ਨਿਸਚੈ ਕਾਲ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਉਪਕਾਰਕ ਤੱਤਵ ਭੂਤ ਵਸਤੂਆਂ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਰੂਪ ਵਿਵਹਾਰ ਕਾਲ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ। ਹਰ ਲੋਕਾ ਅਕਾਸ਼ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਇੱਕ ਕਾਲਾਣੁ ਦ੍ਰਵ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਕਾਲ ਵੀ ਅਮੂਰਤਿਕ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਆ ਰਹਿਤ ਹੈ। | ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੁਦਗਲ, ਧਰਮ, ਅਧਰਮ, ਅਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਕਾਲ ਇਹ ਪੰਜ ਦ੍ਰਵ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਅਜੀਵ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੀਵ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਵਰਣਨ ਕਰਾਂਗੇ।
ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ | ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਤਰਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿ ਗਗਨ ਪੁਸ਼ਪ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਤਮਾ ਦੀ ਕੋਈ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦਾ ਸਿੱਧਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਅਸੀਂ ਘੜੇ ਨੂੰ ਤਾਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਵੇਖ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਦਾ ਉੱਤਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਭਰੀ ਖੁਦ ਆਤਮਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਨੁਭਵ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦੀ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਸਰੀਰ ਦੇ ਆਨੰਦ ਦੁੱਖ, ਆਦਿ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। 26 | ਆਤਮਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਅਪਣੂ ਅਨੁਭਵ ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚਿੰਨ ਖੜਾ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਵੀ ਅਨੁਭਵ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਤੱਥ ਇਸ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਯੁਕਤੀ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ, “ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਹਾਂ ਇਹ ਯੁਕਤੀ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਆਤਮਾ ਦੀ ਵੀ ਹੋਂਦ ਹੈ। ਇਹ ਕੱਥਨ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਡੇਸਕਾਰਟ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਚਿੰਤਨ ਸ਼ੀਲ
(h)
C
