________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 50. ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜੋ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਤੱਤਵਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।
ਅਜੀਵ ਜੈਨ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਅਜੀਵ ਨੂੰ ਚੇਤਨ ਰੂਪ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਅਜੀਵ ਆਖਣ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੇਵਲ ਸਰੀਰ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੋਵੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਅਜੀਵ ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤੱਤਵ ਆਉਂਦੇ ਹਨ: 1. ਪੁਦਗਲ (Matter) 2. ਧਰਮ 3. ਅਧਰਮ 4. ਅਕਾਸ਼ (Space) 5. ਕਾਲ (Time)
ਪੁਦਗਲ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਕੋਈ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਾਰੇ ਭੌਤਿਕ ਪਦਾਰਥ ਪੁਦਗਲ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਆਏ (ਅਵਸਥਾ) ਦਾ ਪਰੀਨਮਨ (ਪਰਿਵਰਤਨ) ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਤੱਤਵਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਿਸ਼ਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਦੇ ਪੁਦਗਲ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵੱਖ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਵਾਧਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਪੁਦ ਅਤੇ ਗਲ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਪੁਦਗਲ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਪਰਸ਼, ਰਸ਼, ਗੰਧ ਅਤੇ ਵਰਨ (ਰੰਗ) ਹੋਵੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਦਗਲ ਦੇ ਸੁਭਾਵਿਕ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਇਹ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਕਿ ਸ਼ਬਦ ਪੁਦਗਲ ਦਾ ਗੁਣ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਪੁਦਗਲ ਦੀ ਪਰਿਆਏ (ਅਵਸਥਾ) ਮੰਨਦਾ ਹੈ।16
ਪੁਦਗਲ ਦੇ ਦੋ ਰੂਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ- ਅਣੂ ਜਾਂ ਪ੍ਰਮਾਣੁ ਅਤੇ ਸਕੰਧ ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਘਾਤ (ਵਿਖਰਾਵ ਜਾਂ ਟੁੱਟਨਾ) ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ।17 ਅਣੂ ਜਾਂ ਪ੍ਰਮਾਣੁ ਸੁਖਮ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਨਾ ਵੇਖੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭੇਦਿਆ ਵੰਡਿਆ) ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸਪਰਸ਼, ਰਸ, ਗੰਧ, ਵਰਨ ਜਿਹੇ ਤੱਤਵਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ
