________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 49
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਸੱਤਕਾਯ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ (ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ) ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਅਨਾਤਮ ਵਾਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਨਿਰਵਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਜਾਗਰਤ ਹੋ ਸਕੇ। ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਨਾ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੈ ਨਾ ਅਨਾਤਮਾ ਦੀ ਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰੇਮ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਜੋ ਅਧਿਆਤਮ ਪੱਥ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਚੁੱਕੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਸਿਧਾਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਆ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅੰਤਮ ਸੱਚ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਿਰਵਾਨ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆਤਮਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਅਨਾਤਮਾ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ
ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਦੇ ਲਈ ਅਕਸਰ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਭੂਤ, ਸੱਤਵ, ਵਿਗਯ, ਵੇਦ, ਚੇਤ, ਜੇਤ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਜੀਵ ਜਾਂ ਆਤਮਾ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਸਵਤ (ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ) ਤੱਤਵ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਾ ਦਾ ਗੁਣ ਚੇਤਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਭੌਤਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੈ। ਆਤਮਾ ਆਦਿ ਅੰਤਹੀਣ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਨਾ ਕੋਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਅੰਤ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਤੱਤਵ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਿਸਚੈ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਹੇਗੀ। ਇਹ ਪ੍ਰਤੱਖ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਵੇਖੀਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ- ਇੰਦਰੀਆਂ, ਬਲ, ਉਮਰ, ਸਵਾਸੋਉਛਵਾਸ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਆਤਮਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਨਾਤਮਵਾਦ ਕੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਤੱਤਵ ਪੱਖੋਂ ਵਿਆਖਿਆ ਜੈਨ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੀਵ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਅਜੀਵ
