________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 48
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਕਦੀ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਅਤੇ ਅਨਾਤਮਵਾਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਅਜਿਹੇ ਵਿਦਵਾਨ ਜੋ ਬੁੱਧ ਦੇ ਅਤੇ ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਵੇਖਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਮੂਲ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
ਪਰ ਏ. ਕੋਂਜੇ ਅਤੇ ਟੀ. ਆਰ. ਵੀ. ਮੂਰਤੀ ਆਦਿ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਤੱਥ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਜੋ ਪਾਲੀ ਤ੍ਰਿਪਿਟਕ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਾ ਤਾਂ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਯਾਸੰਗਤ ਆਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮਕ ਫਿਰਕਾ ਅਨਾਤਮਵਾਦ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੋਧ ਦਾਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਸਿਧਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕੀ ਅਨਾਤਮਵਾਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਨਿਰਵਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲਈ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੌਲਿਕ
ਆਧਾਰਭੂਤ ਸਿਧਾਂਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਆਤਮਾ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਟੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਮਹਾਂਯਾਨੀ ਅਚਾਰੀਆ ਨਾਗ ਅਰਜੁਨ ਅਤੇ ਚੰਦਰ ਕਿਰਤੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਨਾਗ ਅਰਜੁਨ ਨੇ ਇੱਕ ਪਦ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਕਿ ਬੁੱਧ ਨੇ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਅਨਾਤਮਾ ਨੂੰ ਸਿਖਾਇਆ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਇਹ ਵੀ ਸਿਖਾਇਆ ਕਿ ਨਾ ਆਤਮਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਅਨਾਤਮਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਚੰਦਰ ਕਿਰਤੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਰੁਣਾ ਕਰਕੇ ਇਹ ਉਪਦੇਸ਼ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਨਾ ਇਸ ਲੋਕ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਪਰਲੋਕ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਰਮਵਾਦ ਤੇ ਵੀ ਕੋਈ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਸ਼ੁਨਯਵਾਦ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗਿਰਾਵਟ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਬੁੱਧ ਨੇ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਸਦ ਗੁਣੀ ਹਨ ਪਰ
