________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 47. ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸੁਭਾਅ ਜਾਂ ਆਤਮ ਭਾਵ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੋ ਪਦਾਰਥ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਸਦਾ ਅਪਣਾ ਕੋਈ ਸੁਭਾਅ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਇਸ ਕਾਰਨਵਾਦ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ਾਸਵਤਤਾ (ਸਦੀਵੀ) ਨੂੰ ਖੋਜਣਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗਲਤ
ਹੈ।
ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਨੇ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ - ਹਰ ਪਦਾਰਥ ਪੰਜ ਸਕੰਧ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜ ਸਕੰਧ ਹਨ: ਰੂਪ (ਭੌਤਿਕ ਸਰੀਰ), ਵੇਦਨਾ, ਸੰਗੀਆ, ਸੰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰੂਪ ਸਕੰਧ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ: ਭੌਤਿਕ ਸਰੀਰ, ਬਾਕੀ ਚਾਰ ਪੁਦਗਲ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਭਾਗ ਹਨ। ਬੁੱਧ ਨੇ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਪੰਜ ਸਕੰਧਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਆਤਮਾ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਾਰੇ ਸਕੰਧ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਆਕਤੀਤੱਵ ਦੇ ਭਾਗ ਹਨ। ਉਹ ਅਨਿਤ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਤਿਯ ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹਨ। ਦੁੱਖ ਦੇਣਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਅਨਿਤ ਹਨ ਅਤੇ ਹੇਤੁ ਪ੍ਰਤਿਯਾ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜੋ ਪਦਾਰਥ ਅਨਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਹੇਤੂ ਪ੍ਰਤਿਯਾ ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁੱਖਦਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਕਦੇ ਆਪਣਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਬੁੱਧ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਸ਼ਾਂਤਰੱਕਸ਼ਿਤ (7ਵੀਂ ਸਦੀ) ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਬੋਧ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨੇ ਆਤਮਾ ਵਾਦ ਦਾ ਪੁਰਜੋਰ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਵੀ ਵਰਣਨਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਤਸੀਹੁਤੀਯ ਜਾਂ ਪੁਦਗਲਵਾਦੀ ਫਿਰਕਾ ਸੀ। ਜੋ ਪੁਦਗਲ ਜਾਂ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਾ ਨਾ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸਕੰਧ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ। ਅਤੇ ਨਾ ਅੱਡ। ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫਿਰਕਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਬੱਧਮੱਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਤੱਤਵ ਤੋਂ ਉਲਟ ਹੈ। | ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ, ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਰਿਜੇਡੇਵਿਟੱਸ, ਆਨੰਦਕੁਮਾਰ ਸਵਾਮੀ, ਰਾਧਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜਿਹੇ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਮੱਤ ਹੈ ਕਿ ਬੁੱਧ ਨੇ ਆਤਮਾ ਦੀ
