________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 46
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਅਤੇ ਯੋਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਂਖਯ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਦਾ ਕਾਰਨ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਲਈ ਵੀ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਵਰਣਨਯੋਗ ਹੈ ਕੀ ਸਾਂਖਯ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਅਹੰਕਾਰ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਪੁਰਸ਼ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਭੇਦ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮਾਰਗ ਹੈ। ਈਸ਼ਵਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਧ ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੁਰਸ਼ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਅਤੇ ਨਾ ਵਰਣਨਯੋਗ ਹੈ।
ਯੋਗ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਆਤਮ ਸਿਧਾਂਤ ਵੀ ਦਵੈਤਵਾਦੀ ਹੈ, ਯੋਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁੱਝ ਸ਼ਾਸਵਤ ਅਤੇ ਖੁਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਹੈ। ਉਹ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਆਸਰੇ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਵਿਦਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਕਰਮ ਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਪੁਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਭੇਦ ਗਿਆਨ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਮੁਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ, ਸਾਂਖਯ ਅਤੇ ਯੋਗ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਈਸ਼ਵਰ ਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਗਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਯੋਗ ਦਾ ਆਤਮਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਪਾਤੰਜਲੀ ਦੇ ਯੋਗ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
T
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਅਨਾਤਮਵਾਦ
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਆਤਮਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੋਰ ਭਾਰਤ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਹੀ ਅਨਾਤਮਵਾਦ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਿੱਤ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨਾ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਮਿੱਥਿਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।
ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਮੰਨੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਅਨਿੱਤ, ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਅਨਾਤਮ। ਧਮਪਦ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਪ੍ਰਤਯ (ਕਾਰਨ) ਵਾਲਾ ਹਰ ਪਦਾਰਥ ਅਨਿਤ ਹੈ, ਦੁੱਖਾਤਮਕ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨਾਤਮਕ ਹੈ। ਇਥੇ ਪ੍ਰਤਯ ਵਾਲਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ: ਹੇਤੂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਯ ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਭਾਵ ਪ੍ਰਤੀਤਾਤਯ ਸਮੁਤਪੰਨ, ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਤਯ ਸਮੁਪਾਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਹਰ ਪਦਾਰਥ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਪਦਾਰਥ ਹੇਤੂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਯ
