________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 45 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਜੁਲਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਾ ਦਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ਪੁਨਰਜਨਮ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ। ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਜੀਵ ਜੋ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਕਰਤਾ ਅਤੇ ਭੋਗਨ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਮੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਦਾ। ਆਪਣੀ ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਅਦਵੈਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ ਦੀ ਈਸ਼ਵਰ ਵਾਦੀ ਵੇਦਾਂਤ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਅਨੇਕ ਛੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਈਸ਼ਵਰੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਫਰਕ ਸਾਫ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਰਾਹ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਨਿਰਾਸਕਤ (ਲਗਾਉ ਰਹਿਤ) ਅਤੇ ਫਲ ਦੀ ਆਸ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਕੇ ਭਗਤੀਪੂਰਵਕ ਕੀਤਾ ਕਰਮ ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਮਾਰਗ ਹੈ।
| ਸਾਂਖਯ ਯੋਗ ਭਾਵੇਂ ਸਾਂਖਯ ਯੋਗ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਵੈਦਿਕ ਮਣ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਾਹਮਣ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਛੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਦੋਹੇਂ ਦਰਸ਼ਨ ਅਨੀਸ਼ਵਰ ਵਾਦੀ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਯੋਗ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਈਸ਼ਵਰ ਦਾ ਵਰਣਨ ਆਇਆ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਯੋਗ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਯੋਗ ਦਰਸ਼ਨ ਸਾਂਖਯ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚਕਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ, ਦੁਸਰੇ ਪਾਸੇ ਸ਼ਾਂਖਯ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਦੱਸੀ ਮੁਕਤੀ ਕ੍ਰਿਆ ਯੋਗ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਦੋਹੇਂ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਲਗਭਗ ਇਕੱਠਾ ਵਰਣਨ ਆਇਆ ਹੈ।
ਸਾਂਖਯ ਦਰਸ਼ਨ ਅਨੀਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਵੈਤਵਾਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸਾਫ ਦਵੈਤਵਾਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਉਹ ਆਤਮਾ ਦੀ ਅਨੇਕਤਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ ਦੋਹੇਂ ਸਾਸਵਤ ਤੱਤਵ ਹਨ। ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਸਰੀਰ, ਮਨ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਤੱਤਵਾਂ ਤੋਂ ਅੱਡ ਹੈ, ਉਹ ਚੇਤਨ ਹੈ, ਜਾਨਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਹੈ, ਅਸਲ ਪੁਰਸ਼ ਪਰਿਵਰਤਨ ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਆਪ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ, ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਜੈਨ ਧਰਮ
