________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 44 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੁਨਰਜਨਮ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਆਤਮਾ ਜਨਮ, ਮੌਤ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਪਰ ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ ਤੇ ਸਾਂਖਯ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਅਸਰ ਨੇ ਕ੍ਰਮ ਦੇ ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਸਾਂਖਯ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਵੈਸ਼ਨਵ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਜਾਂ ਈਸ਼ਵਰ ਗਿਆਨ ਦੇ ਨਵੇਂ ਸਮੀਕਰਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਧਿਆਤਮ ਜਾਂ ਈਸ਼ਵਰੀ ਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਨੇ ਦੈਵੀ ਆਨੰਦ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੇ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਦੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਕਰਮਯੋਗ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਯੋਗੀ ਰਾਹ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਆਸ਼ਕਤੀ (ਲਗਾਉ ਦੀ ਭਾਵਨਾ) ਦੇ ਤਿਆਗ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਵੇਖਾਂਗੇ ਇਹ ਮਾਰਗ ਜੈਨ, ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਦੱਸੇ ਮੁਕਤੀ ਮਾਰਗ ਦੇ ਨਾਲ ਕਾਫੀ ਸਮਾਨਤਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਉਪਨਿਸਧਾਂ ਅਤੇ ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਆਤਮਾ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਉੱਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸ਼ੰਕਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਨੇ ਪੂਰਨ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਆਤਮਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤਾ ਜਦਕਿ ਰਾਮਾਨੁਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟਾ ਅਦਵੈਤ ਈਸ਼ਵਰੀ ਆਤਮਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦੱਸਿਆ। ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਬ੍ਰਹਮ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਸੱਚ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਮਾਯਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਿੱਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਅਵਿਦਿਆ ਨੂੰ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦਾ ਕਾਰਨ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਬ੍ਰਹੂਮ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਣ ਤੇ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸ਼ੰਕਰ ਦੇ ਤ੍ਰਮ ਸੁਤਰ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਦਾ ਮੂਲ ਸਵਰੂਪ ਪ੍ਰਮੇਸ਼ਵਰ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ
