________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 42 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਪ੍ਰਾਣਮਯ, ਮਨੋਮਯ, ਵਿਗਿਆਨਮਯ ਅਤੇ ਆਨੰਦਮਯ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਹਮਾ ਭੋਜਨ ਹੈ, ਪ੍ਰਾਣ ਹੈ, ਦਿਮਾਗ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ੜ੍ਹਮਾ ਨੂੰ ਭੋਜਨ, ਪ੍ਰਾਣ ਤੇ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਨਾਲ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਉਦਾਹਰਣਾ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਬ੍ਰਹਮਾ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਕਰਤਾ ਹੈ। ਤੈਤਰਿਆ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਹੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। | ਛਾਂਦੋਗਿਓ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਮਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਜੀਵਨ, ਆਨੰਦ ਅਤੇ ਸ਼ੂਨਯ (ਜ਼ੀਰੋ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਦਾ ਇਹ ਆਤਮਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸਰਵ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਜਾਂ ਸਰਵ ਦੇਵਤਾਵਾਦੀ ਹੈ, ਆਤਮਾ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਹੈ, ਸਾਰੇ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀ ਹੈ। ਮੁੰਡਕ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਰਣਨ ਆਇਆ ਹੈ। | ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਹੁਮਾ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਿਰਜਕ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਕ੍ਰਿਆ ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਚਲ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਣਾ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਨਾਂਹ ਪੱਖੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਹੈ। ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹਾਂ ਪੱਖੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਤਮਾ ਅੰਤਰ ਆਤਮਾ ਹੈ, ਪੱਥ ਦਰਸ਼ਕ ਹੈ, ਗਿਆਤਾ (ਜਾਣਨ ਵਾਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਰਮ ਫਲ ਭੋਗਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।
ਤੈਤਰਿਆ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਵਿੱਚ ਮਾ, ਸੱਚ, ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਅੰਨਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਮਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਦੇ ਆਤਮਾ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਸਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਉਲਟ ਅਨੇਕਾਂ ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿ
