________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 41 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਸ਼ਬਦ ਆਖਰੀ ਸੱਚ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਆਤਮ ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਆਤਮਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਮਾ ਦੇ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਆਖਰੀ ਸੱਚ ਦੇ ਲਈ ਦੁਸਰਾ ਸ਼ਬਦ ਸੈਲਫ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। | ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵੈਦਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ “ਆਤਮਾ’ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ - ਮੌਤ ਸੂਚਕ ਸਾਹ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਰਿਗਵੇਦ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ “ਮਨਸ’ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਤੇ ਬ੍ਰਮ ਦੋਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਬਹੁਤ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਇਕੋ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ੜ੍ਹਮਾ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮੂਲ ਅਰਥ ਹੈ-ਪਵਿੱਤਰ ਗਿਆਨ, ਪ੍ਰਾਥਨਾ ਜਾਂ ਚਮਤਕਾਰੀ ਜਾਂ ਰਹੱਸ ਵਾਲਾ ਤੱਤਵ। ‘ਬ੍ਰਹਮਾਂਵਤ’ ਅਤੇ ਬ੍ਰਮਵਰਚਸਵ ਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦ ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਾ ਦਾ ਅਰਥ ਚਮਤਕਾਰ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਗਿਆਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਹ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਜੋ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਤਰਾਂ, ਪ੍ਰਾਥਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ
ਹੈ।
| ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਦਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਧ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ - ਆਤਮਵਾਦ ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਸੱਚ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ਾਸਵਤ, ਚੇਤਨ ਅਤੇ ਸਰਵਵਿਆਪੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਤਮਾ ਸੱਭ ਪਾਸੇ ਹੈ, ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ, ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਬ੍ਰੜ੍ਹਮਾ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਹੁਮਾ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਪੱਕਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਤੱਤਵ ਹੈ ਜੋ ਅੰਦਰ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਹੈ। ਦੁਸਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰੜ੍ਹਮਾ ਜਾਂ ਈਸ਼ਵਰ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਸੈਲਫ ਸਮਾਨ ਅਰਥ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਹਨ। ਇਸ ਆਖਰੀ ਸੱਚ ਨੂੰ ਵੇਦਾਂਤ ਦੇ ਅਦਵੈਤ ਫਿਰਕੇ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆਪਸ ਵਿਰੋਧੀ ਮੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਤੈਤਰਿਆ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਦੇ ਪੰਜ ਰੂਪ ਮਿਲਦੇ ਹਨ- ਅੱਨਮਯ,
