________________
2
ਆਤਮਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 40
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਆਤਮਾ, ਪੁਰਸ਼, ਬ੍ਰਹਮਾ ਜਾਂ ਜੀਵ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਜ਼ਰੂਰ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਧਰਮ ਹੈ ਜੋ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ਾਸਵਤਾ (ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿਣ) ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਸ ਅਧਿਆਏ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਆਤਮਾ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਰਲਤਾ ਨਾਲ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕੇਗਾ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮੰਨੇ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲਈਏ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਵੈਦਿਕ ਸਿਧਾਂਤ ਰਾਹੀਂ ਮੰਨੇ ਆਤਮਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਸੂਤਰਾਂ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਕਰਾਂਗੇ।
ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਧਰਮ ਤੇ ਆਤਮਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ
ਸੈਲਫ ਦੇ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਬਦ ਆਤਮਾ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਬਦ ਆਤਮ ਦੇ ਲਈ ਸੰਖੇਪ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ ਮਿਲਣਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। Self, Spirit, Being ਅਤੇ Soul ਅਸਲੀਅਤ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਤਮ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਸਮਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ ਆਤਮ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਸੈਲਫ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਫੇਰ ਵੀ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਭਿੰਨ ਰੂਪ ਜਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਵਰਣਨਯੋਗ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਤਮਾ ਸ਼ਬਦ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਪਾਲੀ ਰੂਪ ਅੱਤਾ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਅੱਪਾ ਅਤੇ ਸ਼ੋਰਸ਼ੈਨੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਆਧਾ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਜਾਣੂ ਹਾਂ। ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਆਤਮ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸੇ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਿਆ, ਵੀਤ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਣ ਸ਼ਬਦ ਸਾਹ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਆਇਆ ਹੈ। ਜੀਵ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਤਮ ਸ਼ਬਦ ਖ਼ੁਦ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਜਾਂ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬ੍ਰਹਮਾ
