________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 30 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਮੈਸੂਰ (ਵਰਤਮਾਨ ਕਰਨਾਟਕ) ਦੇ ਵਨ ਵੇਲਗੋਲ ਵਿਖੇ 57 ਫੁੱਟ ਉੱਚੀ ਭਗਵਾਨ ਬਾਹੂਬਲੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਕਲਾਤਮਕ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਉਚਤਮ ਨਮੂਨਾ ਹੈ। | ਦੂਜੀ ਸਦੀ ਈ. ਪੂ. ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਸ਼ਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਕੇਰ ਕੇ ਮੰਦਿਰ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੂੰਗ ਕਾਲੀਨ, ਹਾਥੀ ਗੁਫਾ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਗੁਫਾ ਕੁਦਰਤੀ ਗੁਫਾਵਾਂ ਜਿਹੀਆਂ ਦਿੱਸਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੈਨ ਅੰਗ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਚੈਤਯ ਦਾ ਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰ ਵਰਣਨ ਆਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਯਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਭਗਵਤੀ ਸੁਤਰ, ਉਪਾਸਕ ਦਸ਼ਾ ਸੁਤਰ ਅਤੇ ਗਿਆਤਾ ਧਰਮ ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਅਰਹਤ ਚੈਤਯ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਰਾਜ ਪ੍ਰਸ਼ਨੀਆ, ਸਥਾਨਾਂਗ ਅਤੇ ਜੀਵਾਅਭਿਗਮ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸਵਤ ਪ੍ਰਤੀਮਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਆਇਆ ਹੈ।55
ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਜੈਨ ਮੂਰਤੀਆਂ ਧਿਆਨ ਮੁਦਰਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਕੋਈ ਗਹਿਣਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੇਹਰੇ ਤੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚਮਕ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। | ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਜੈਨੀਆਂ ਨੇ ਸਤੂਪ ਬਣਵਾਏ ਅਜਿਹੇ ਸਤੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਤਨ ਸਤੂਪ ਮਥੁਰਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀਆਂ ਹੈ। ਇਹ ਸਤੂਪ ਪਾਰਸ਼ਵ ਨਾਥ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਸਤੁਪ ਵੈਸ਼ਾਲੀ (ਵਸਾਡ) ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਮੁਨੀ ਸੁਵਰਤ ਨਾਥ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ ਕੀਤਾ। ਗਿਆ ਹੈ। 36 ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਜੈਨੀਆਂ ਨੇ ਚੈਤਯ ਦਰਖਤ, ਧਰਮ ਚੱਕਰ, ਆਯਾਗਪੱਟ, ਧਵਸਤੰਭ ਅਤੇ ਸਵਾਸਤਿਕ, ਸ਼੍ਰੀਵਤਸ ਚਿੰਨ, ਕਮਲ, ਮੱਛੀਆਂ ਦਾ ਜੋੜਾ ਜਿਹੇ ਸ਼ੁਭ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ।57
ਅਨੇਕਾਂ ਮੰਦਿਰ ਕਲਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਖਜੂਰਾਹੋ ਦਾ ਪਾਰਸ਼ਵ ਨਾਥ ਮੰਦਿਰ, ਮਾਉਂਟ ਆਬੁ ਦਾ ਦਿਲਵਾੜਾ ਵਿੱਚ ਰਿਸ਼ਭ ਦੇਵ ਦਾ ਮੰਦਿਰ, ਸ਼ਤਰੁਜਯ (ਪਾਲੀਤਾਨਾ ਦੇ ਕੋਲ) ਰਾਜ ਗਿਰੀ ਅਤੇ ਪਾਵਾਪੁਰੀ (ਬਿਹਾਰ) ਦੇ ਮੰਦਿਰਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ। ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਮ ਜੈਨ ਚਿੱਤਰਕਲਾ ਬੜੀ ਮਨਮੋਹਕ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਕਲਾਤਮਕਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਰਸ਼, ਇਸਤਰੀ,
