________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 29
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਉਹਨਾਂ ਦ੍ਰਾਵੜ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਕੰਨੜ, ਤਾਮਿਲ ਤੈਲਗੂ ਜਿਹੀ ਸਾਹਿਤਕ ਭਾਸ਼ਾ ਜੈਨ ਮੁਨੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਗਤੀ ਵਿਧੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਮੂਲ ਉਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਦੂਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਉਂ ਇਸ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਅਮਰ ਹੋ ਗਿਆ”।
ਜੈਨੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਰਾਤਨ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਜੈਸਲਮੇਰ, ਜੈਪੁਰ, ਪੱਟਣ, ਮੁੜਵਿਦਰੀ ਆਦਿ ਜਿਹੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਦਾ ਨਾ ਥੱਕਣ ਵਾਲਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਲਾਈਸ ਰੈਣੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੈਨ ਆਗਮ ਥੇਰਵਾਦ ਬੋਧਾਂ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਿਲਸਿਲੇਵਾਰ ਹਨ। ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, “ਜੈਨ ਆਗਮ ਬੁੱਧ ਆਗਮਾਂ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਪੁਰਾਤਨਤਾ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਆਨ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਿਟਕ ਦਾ ਸੰਕਲਣ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਤੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਸੁਤੰਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਭਾਗ ਅਤੇ ਪਾਲੀ ਅਭੀਧਰਮ ਕੋਈ ਸਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਹੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਫਿਰਕਿਆਂ ਦੀ ਅਨੇਕਤਾ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
54
ਜੈਨ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪ
ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਸੁੰਦਰ ਪੱਥਰਾਂ ਤੇ ਉਕੇਰੇ ਗਏ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੰਦਿਰ ਮਨਮੋਹਕ ਕਲਾਤਮਕ ਸ਼ਿਲਪ, ਤਰਾਸ਼ੇ ਗਏ ਅੱਦਭੁਤ ਖੰਭੇ, ਸੁੰਦਰ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੂਰਤੀਆਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਲਾ ਦਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਹਨ। ਬੋਧੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੈਨੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ, ਮਹਾਤਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸੰਤਾਂ, ਮੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਪੂਜਨਿਕ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਸਤੂਪ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ। 11ਵੀਂ ਅਤੇ 12ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਬੁੰਦੇਲਖੰਡ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ।
