________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 28
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ। ਜੈਨ ਆਗਮ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਤੋਂ ਪਰਦਾ ਚੁੱਕਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਆਗਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਉੱਪਰ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰਯੁਕਤੀ, ਚੂਰਨੀ, ਭਾਸ਼ਯ ਅਤੇ ਟੀਕਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਜੈਨ ਅਚਾਰੀਆਵਾਂ ਨੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਅਪ੍ਰਭੰਸ਼, ਤਾਮਿਲ, ਕੰਨੜ, ਹਿੰਦੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ ਆਦਿ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਜੈਨ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਹਿੰਦੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਤਾਮਿਲ, ਕੰਨੜ ਤੇ ਮਰਾਠੀ ਆਦਿ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਬਣਾਇਆ ਹੈ।
ਜੈਨੀਆਂ ਨੇ ਪਵਿੱਤਰ, ਆਧਿਆਤਮਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ -ਉਮਾਸਵਾਤੀ ਦਾ ਤੱਤਵਾਰਥਾਧਿਗਮ ਸੂਤਰ, ਜਿਨਭੱਦਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸਾਕਵਸ਼ਯਕ ਭਾਸ਼ਯ, ਸਿੱਧਸੈਨ ਦਿਵਾਕਰ ਦਾ ਸੱਨਮਤੀ ਤਰਕ ਅਤੇ ਨਿਯਾਏ ਅਵਤਾਰ ਸਮੰਤ ਭੱਦਰ ਦਾ ਰਤਨ ਕਰੰਡ ਵਕਾਚਾਰ, ਹੇਮਚੰਦਰ ਦਾ ਸ਼ੱਠ ਸ਼ਲਾਕਾ ਪੁਰਸ਼ ਚਰਿੱਤਰ, ਮੱਲੀ ਸੈਨ ਦੀ ਸਿਆਦਵਾਦ ਮੰਜਰੀ ਆਦਿ। ਸੂਰਯ ਪ੍ਰਗਪਤੀ ਅਤੇ ਚੰਦਰ ਪ੍ਰਗਪਤੀ ਵਿੱਚ ਜੋਤਸ਼ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ ਅਤੇ ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਪ੍ਰਗਪਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਜੈਨ ਅਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਦਰਸ਼ਨ, ਕਾਵਯ, ਵਿਆਕਰਨ, ਤਰਕ, ਜੋਤਸ਼ ਅਤੇ ਨਛੱਤਰ ਵਿਦਿਆ ਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹਨਾਂ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਸਰ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ। ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਤੇ ਚਾਨਣ ਪਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਡਾ: ਵੂਲਹਰ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ।
“ਵਿਆਕਰਨ, ਨਛੱਤਰ ਵਿਦਿਆ ਆਦਿ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜੈਨੀਆਂ ਦਾ ਏਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਓਹਲੇ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਗ੍ਰੰਥ ਤਾਂ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਯੂਰਪ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਹਨ। ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ
