________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 21 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਦੋਹੇਂ ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਜੈਨ ਆਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੰਖਲੀ ਗੋਸ਼ਾਲਕ ਨੂੰ ਨਿਯਤੀਵਾਦ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੋਸ਼ਾਕ ਨੇ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਫਿਰਕੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਉਂ ਅਜੀਵਕ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ:
“ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਪਾਪ ਦਾ ਨਾ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਹੈ ਨਾ ਕੋਈ ਆਧਾਰ, ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਆਧਾਰ ਦੇ ਪਾਪੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਆਧਾਰ ਦੇ ਸਿੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੇ ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ। ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਮ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਬਲ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਹੌਸਲਾ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਜੋ ਇਸ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਸਕੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜਨਮ ਲਿਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਹੈ ਉਹ ਸ਼ਕਤੀ, ਸਮੱਰਥਾ ਅਤੇ ਗੁਣ ਰਹਿਤ ਹਨ। ਪਰ ਉਹ ਭਾਗ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਛੇ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਹਨ। 49
ਗੋਸ਼ਾਲਕ ਦੇ ਮੁਲ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਪ ਜਾਂ ਪੁੰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਿਸੇ ਇੱਛਾ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਕੋਈ ਵੀ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਚੰਗਾ ਨਾ ਬੁਰਾ। ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਕੰਮ ਭਾਗ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕੀ ਗੋਸ਼ਾਲਕ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਹਰ ਵਸਤੂ ਦਾ ਭਾਗ ਨਿਸ਼ਚਤ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਉਲੰਘਣਾ ਦੀ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਮੁੱਚੀ ਸੰਸਾਰਕ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ।
“ਅਵਿਪਾਕੀ ਕਰਮ ਨੂੰ ਫਲਦਾਇਕ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਾ ਤਪੱਸਿਆ, ਨਾ ਵਰਤ ਜਾਂ ਦਾਨ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਪੱਕੇ ਹੋਏ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਇੱਕ ਮਾਪ ਤੋਂ ਮਾਪਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਆਨੰਦ ਨਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਦੀ
