________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 18 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਕਲਾਪਾਂ ਦਾ ਅੰਤਮ ਉਪਦੇਸ਼, ਮੁਕਤੀ, ਮੋਕਸ਼, ਨਿਰਵਾਨ ਜਾਂ ਕੇਵਲਿਆ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੋਧ ਪ੍ਰਬੰਦ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗ੍ਰੰਥ ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਸੁਤੰਤਰ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਨਾਂਹ ਪੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਵਚਨ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਪਰੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਵੀ ਹੋਵੇ ਇਹ ਹਾਂ ਪੱਖੀ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ। ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜੈਨ ਧਰਮ ਉਸ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਹੇਠਲੀ ਅਵਸਥਾ ਰੂਪ ਸੁਗਤੀ ਜਾਂ ਸਵਰਗ ਜੀਵਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਨੁਯਾਈ ਵਰਗ ਇਸ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਛਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਧਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 1. ਮਣ ਧਰਮ ਜੋ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਨਿਰਧਾਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ 2. ਉਪਾਸਕ ਧਰਮ ਜੋ ਸ਼ਾਵਕ ਸ਼ਾਵਕਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਾਧੂ ਅਤੇ ਉਪਾਸਕ ਵਰਗ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਕ ਸਿਹਤਮੰਦ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਸਾਂਝ ਬਣੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਧੁ ਸਾਧਵੀਆਂ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਦ ਕਿ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸ਼ਾਵਕਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਥੇਰਵਾਦ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਧੂ ਫਿਰਕੇ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਤਿਕਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਵਰਣਨਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਵੀ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਤੱਕ ਕਰਮ ਹੈ, ਤੱਦ ਤੱਕ ਸੰਸਾਰ ਹੈ, ਕਰਮ ਸਿਧਾਂਤ ਨੈਤਿਕ ਬਦਲਾਉ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ। ਉਹ ਪੁਨਰਜਨਮ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ, ਹਰ ਕਰਮ ਦਾ ਕੰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਚੰਗਾ ਜਾਂ ਮਾੜਾ ਸਿੱਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇਸ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਫਲ ਭੋਗਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ।
ਤਿਆਵਾਦ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਇਹੋ ਬੰਧ ਹੈ, ਜਦ ਤੱਕ ਕਰਮ ਜੁੜੇ ਹਨ ਤੱਦ ਤੱਕ ਜਨਮ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਨੂੰ ਹਰ
