________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 16 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਪਾਰਸ਼ਵ ਨਾਥ ਦੇ ਚੇਲੇ ਕੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੇਲੇ ਗੋਤਮ ਦੇ ਵਿੱਚਕਾਰ ਹੋਈ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਚੇਲਿਆਂ ਨੇ ਅਪਣੇ ਮੱਤ ਭੇਦਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਨਵੇਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਘ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕੀਤਾ ਹੈ। 37
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਾ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇਹ ਵੇਖ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ, ਕਿ ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾਦੀ ਬਾਹਮਣ ਧਰਮ ਤੋਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਵੇਦਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ, ਉਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੱਸੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਜਿਨ ਤੀਰਥੰਕਰ ਵਿਕਾਰ ਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪੁਰਨ ਮੁਕਤ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰਵੱਗ (ਸਭ ਕੁੱਝ ਜਾਨਣ ਅਤੇ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ) ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਨ (ਅਰਿਹੰਤਾਂ) ਰਾਹੀਂ ਦੱਸਿਆਂ ਧਰਮ ਹੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਹੈ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਦੂਜੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਈਸ਼ਵਰ - ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕਰਤਾ ਨਾ ਮੰਨਣਾ। ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵੀ ਇਹ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਤਮ ਸੱਚ ਨੂੰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕਰਤਾ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਕਰਤਾ ਧਰਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਇਹ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਕਰਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬੰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਇੱਕ ਅਨਿਸ਼ਵਰ ਵਾਦੀ ਧਰਮ ਹੈ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੇਕਾਂਤ ਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਉਹ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂਤ ਦੋਹਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੈ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਕਿ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਇਹ ਗੱਲ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ। ਜਦ ਕਿ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਹੀ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਆਤਮਵਾਦ ਵੇਦਾਂਤਿਕ ਆਤਮਵਾਦ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ। ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਵਿੱਚ
