________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 284
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਇੱਥੇ ਸਾਨੂੰ ਮਣ ਅਤੇ ਆਸਤਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅੰਦਰਲੇ ਫਰਕ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਮਣ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਮੁਕਤੀ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੀਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ। ਜੈਨ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਅਸੀਂ ਯੋਗ ਸਥਾਨ ਤੇ ਵਰਨਣ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਆਸਤਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਸੰਬੰਧਤ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਆਸਤਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਇਸ ਪੱਖ ਤੋਂ ਹੀ ਪਾਰਾਨੰਦ ਸੁਤਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਯੋਪਾਸਯ ਦਰਸ਼ਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਹੀ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਕਲਪਦਰੂਮ ਵਿੱਚ ਵੀ “ਅਖਿਲ ਬੰਧ ਰਹਿਤੋ
ਨਿਸ਼ਠਾ ਆਖ ਕੇ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਵੀ ਵਰਣਨ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤੀ ਵਿਵੇਕ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਢੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ - ਤੱਤ ਗਿਆਨ, ਮਨੋਨਾਸ਼ ਅਤੇ ਵਾਸਨਾਕਸ਼ਯ ॥
ਨੋਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ:
ਸਾਧੋ ਮਨ ਕਾ ਮਾਨੁ ਤਿਆਗਉ ॥ ਕਾਮੁ ਕ੍ਰੋਧੁ ਸੰਗਤਿ ਦੁਰਜਨ ਕੀ । ਤਾਤੇ ਅਹਿਨਿਸ ਭਾਗਉ ॥ ਰਹਾਉ ॥ ਸੁਖ ਦੁਖੁ ਦੋਨੋ ਸਮ ਕਰਿ ਜਾਨੈ ਅਉਰੁ ਮਾਨੁ ਅਪਮਾਨਾ ॥ ਹਰਖ ਸੋਗ ਤੇ ਰਹੈ ਅਤੀਤਾ ਤਿਨਿ ਜਗਿ ਤਤੁ ਪਛਾਨਾ॥ ਉਸਤਤਿ ਨਿੰਦਾ ਦੋਊ ਤਿਆਗੈ ਖੋਜੈ ਪਦੁ ਨਿਰਬਾਨਾ॥ ਜਨ ਨਾਨਕ ਇਹੁ ਖੇਲੁ ਕਠਨੁ ਹੈ ਕਿਨਹੂੰ ਗੁਰਮੁਖਿ ਜਾਨਾ॥53
ਭਾਵ, ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਕ੍ਰੋਧ, ਵਾਸਨਾ ਆਦਿ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਵੇ, ਜਸ-ਅਪਜਸ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋਵੇ ਸੁੱਖ-ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੋਵੇ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਆਗਿਆ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਨਿਰਵਾਨ ਮਾਰਗ ਖੋਜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਮੁਕਤ ਆਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਹਉਮੈ, ਮੋਹ, ਲਗਾਉ ਆਦਿ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਮੁਕਤ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਹਿਰਦੇ
