________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 283 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਮਨ, ਬਚਨ ਅਤੇ ਕਾਇਆ ਸ਼ੁੱਧ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਜੀਵਨ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੈਨ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਮਹਾਤਮਾਵਾਂ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਕਯ ਮੁਨੀ ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਮਹਾਵੀਰ ਇਸ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਰਹੇ ਹਨ। ਜੀਵਨ ਮੁਕਤ ਦੇ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ। ਅਨੇਕਾਂ ਅਰਹਤਾਂ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤੀ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਪਾਲੀ ਧਮਪਦ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਦੋ ਬੰਦ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਕ ਬੰਦ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤ ਉਹ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਭ ਪਾਪ ਧੋਤੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਪਵਿੱਤਰ ਤੇ ਮੁਕਤ ਹਨ ਹਾਲਾਂ ਕਿ ਉਹ ਹਾਲੇ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।50 ਦੂਸਰੇ ਬੰਦ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮਨ, ਬਚਨ ਅਤੇ ਕਰਮ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਹੀ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁਨੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਆਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਕੋਧ ਆਦਿ ਸਾਰੀਆਂ ਵਾਸਨਾਵਾਂ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਦਾ ਮੁਕਤ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।52 ਬੁੱਧ ਸੂਤਰਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਏ ਬੋਧੀ ਸੱਤਵ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਵੀ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਵਿੱਚ ਰੰਗੀਆਂ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਵੇਖ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਨਿਰਵਾਨ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਸਯੋਗ ਕੇਵਲੀ, ਅਰਹਤ, ਤੀਰਥੰਕਰ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਹ ਮੁਕਤ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੱਧ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤਾ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ 108 ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਪਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ
