________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 282 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਅਚਰਜ ਬਿਸਮਾਦ)|46 ਈਸ਼ਵਰ ਦਾ ਨਾਂਹ ਵਾਚਕ ਪੱਖ ਸੁੰਨ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਇਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਸਕਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹ ਸਕਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਪਰਮ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਨਿਰਾਕਾਰ, ਨਿਰੰਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਰਾਧਾਰ ਆਖਿਆ ਹੈ।47 ਪਰਮ ਸੱਤਾ ਦੇ ਇਸ ਰੂਪ ਨੂੰ ਹੀ ਸੁੰਨ ਸਮਾਧ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਵੈਸ਼ਨਵ ਧਰਮ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜੀਵਾਤਮਾ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਮੇਲ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਨੇ ਇਸ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਲ ਨੂੰ ਸੁੰਨ ਦਾ ਸੁੰਨ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਣਾ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਗੁਰੁ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋ ਜਾਣਾ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। 48 ਮੈਕਾਲਿਫ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਰਨਣ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ:| ਪਰਮਾਤਮਾ ਇੱਕ ਅਸੀਮ ਸਾਗਰ ਹੈ ਤੇ ਜੀਵਾਤਮਾ ਇਕ ਗਲਾਸ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਪਾਣੀ ਜੋ ਅਖੀਰ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਲਾਸ ਇੱਕ ਸੁਖਮ ਸਰੀਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਢਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜੇ ਗਲਾਸ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਪਾਣੀ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਿਰਵਾਨ ਦੀ ਇਹੋ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ।49 .
| ਮੁਕਤੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਹ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਬੁੱਧ, ਅਰਹਰ, ਸਿੱਧ, ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਜਿਹੇ ਪਦ ਮੁਕਤ ਦੇ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਹਨ। ਜਿਹੜਾ ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਖਸਿਅਤ ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਵਾਸ਼ਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਉਹ ਸੰਸਾਰਕ ਮੋਹ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਪਰ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਕਮਲ
