________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 280
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਗਿਆਨ ਖੰਡ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਇੱਥੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਬਿਬੇਕ ਬੁੱਧੀ। ਇਸ ਦਾ ਭਾਵਾਰਥ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੈ ਪਰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਦਿਲਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਸਰਮ ਸ਼ਬਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਮ (ਮਿਹਨਤ) ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਅਰਬੀ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਰਮ (ਲੱਜਾ) ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਾਧਨਾ ਇਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਅਧਿਆਤਮਕ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹਿਤ। ਕਰਮ ਖੰਡ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਕਰਮ ਦਾ ਅਰਥ ਕ੍ਰਿਪਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਅਸਲ ਅਰਥ ਕਾਰਜ, ਕਰਮ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਪਵਿੱਤਰ ਭਗਤੀ ਦੇ ਲਈ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਤੋਂ ਤਦ ਹੀ ਸ਼ਕਤੀਵਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦ ਉਹ ਭਗਤੀ ਭਾਵਨਾ ਵਿਚ ਰੰਗ ਕੇ ਪਵਿਤਰ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸਾਧਕ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਆਖਰੀ ਪੜਾਅ ਸੱਚਖੰਡ ਹੈ। ਇਥੇ ਸੱਚ ਸ਼ਬਦ ਪਰਮ ਸੱਤਾ ਦਾ ਸਮਾਨਾਰਥਕ ਹੈ। ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਵਿੱਚ ਤੁਰੀਆ ਅਵਸਥਾ ਅਤੇ ਬੋਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਹਿਜ ਅਵਸਥਾ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਤੇ ਕਬੀਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁੰਨ ਸਮਾਧੀ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸਾਧਕ ਅਪਣੀ ਸਾਧਨਾ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਪੂਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨਿਰੰਕਾਰ ਪ੍ਰਭੂ ਸਚ ਖੰਡ ਵਿੱਚ ਵਸਦਾ ਹੈ ‘ਸੱਚ ਖੰਡ ਵਸੈ ਨਿਰੰਕਾਰ”।
44
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸਰੂਪ
ਸਿੱਖ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਇਆ ਹੈ-ਮੁਕਤੀ, ਮੋਖ, ਨਿਰਵਾਨ, ਨਿਰਵਾਨਪਦ, ਨਿਰਭੈਪਦ ਆਦਿ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਲਈ ‘ਮੁਕਤ ਪਦਾਰਥ’ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਭਵਜਲ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਹੈ। ਮੁਕਤੀ ਵਿੱਚ ਦੁਬਿਧਾ ਅਤੇ ਰੋਗ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
45
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਮੁਕਤੀ ਅਤੇ ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਗਤੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਇੱਥੇ ਸਵਰਗ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਈਸ਼ਵਰ ਅਨੁਭੂਤੀ ਹੈ। ਮੁਕਤ
