________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 267 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਵਿੱਚ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਬੰਧਨ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬੰਧ, ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਥਾਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਬੰਧ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੰਕਾਰ ਜਾਂ ਹਉਮੈ ਹੈ, ਜੋ ਮਾਇਆ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਮਨੁੱਖ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਚੱਲੇ ਤੇ ਅਪਣਾ ਹੰਕਾਰ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਛੱਡ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਖੁਦੀ ਮਿਟ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਈਸ਼ਵਰ ਅਨੁਭੁਤੀ ਦਾ ਮਾਰਗ ਖੁੱਲ ਜਾਵੇਗਾ। ਹੰਕਾਰ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆ ਦੀ ਗੁੱਥੀ ਕੱਟ ਦੇਣ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਖਤਮ ਕਰ ਦੇਣ ਨਾਲ ਬੰਧ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ
ਇਹ ਹੀ ਬੰਧ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਹਨ। | ਹੰਕਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਪਾਪ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਜਨਮ-ਦਰ-ਜਨਮ ਭਟਕਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੰਕਾਰ ਹੀ ਜੀਵਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹਉਮੈ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਆਵਾਗਵਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਉਮੈ ਅਧੀਨ ਜੀਵ ਆਵਾਗਵਣ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹਉਮੈ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਜੀਵ ਨੂੰ ਜਨਮ ਅਤੇ ਮੌਤ, ਲੈਣ ਅਤੇ ਦੇਣ, ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਖਰਚੇ ਆਦਿ ਦੇ ਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਬੰਨਦੀ ਹੈ। ਹਉਮੈ ਅਧੀਨ ਮਨੁੱਖ ਸੱਚ ਤੇ ਝੂਠ ਬੋਲਦਾ ਹੈ, ਸੱਚ ਅਤੇ ਝੂਠ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਖਿਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।12 ਹਉਮੈ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਚੱਕਰ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਹਉਮੈ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਪਰਮ ਸੱਤ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਇਕ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ:
ਜਿਉ ਆਰਵਿ ਲੋਹਾ ਪਾਇ ਭੰਨਿ ਘੜਾਈਐ॥ ਤਿਉ ਸਾਕਤੁ ਜੋਨੀ ਪਾਇ ਭਵੈ ਭਵਾਈਐ ॥ ਬਿਨੁ ਬੁਝੈ ਸਭੁ ਦੁਖੁ ਕਮਾਵਣਾ॥ ਹਉਮੈ ਆਵੈ ਜਾਇ ਭਰਮਿ ਭੁਲਾਵਣਾ॥13 ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ: “ਜਿਵੇਂ ਲੋਹੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਉਹ ਘੁਲ ਕੇ ਨਵਾਂ ਆਕਾਰ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਾਇਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੀਵ ਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ
