________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 255 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਗੁਣ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬੁੱਧ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਅਸਲੀਅਤ ਦੀ ਪਰਖ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ। ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੀ ਜਾਂਚ ਖੁਦ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹੋਰ ਪੱਖਾਂ ਤੇ ਵੀ ਅਪਣਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਦੀ ਹੈ। ਪਾਲੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਉਦਾਹਰਣ ਇਸ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨਯੋਗ ਹੈ, “ਸ਼ਰਧਾ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੋਸ਼ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਜਨਮ ਮਰਨ, ਹੱੜ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਲਈ ਨਿਰਵਾਨ ਦਾ ਦਰ ਖੁੱਲਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।50
ਮੱਧਿਆਂਤ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾ ਦੀ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਸ਼ਿਕਸ਼ਾਸਮੁਚਯ ਵਿੱਚ ਆਏ ਇੱਕ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਰਧਾ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਕਿਸ਼ਤੀ ਹੈ, ਮਹਾਯਾਨ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਫਿਰਕਾ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ਅਤੇ ਅਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਘੇਰੇ ਹੋਏ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਾਕਰ ਸ਼ਰਧਾ ਬੁੱਧ ਨਿਰਵਾਨ ਮਾਰਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਮੋਗ ਸਾਧੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਹੈ।
ਬੋਧੀਸਤਵ ਮਾਰਗ ਮਹਾਯਾਨੀ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮਹਾਯਾਨੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨੇ ਬੁੱਧ ਦੀ ਮਹਾਕਰੁਣਾ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜੋਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਯਥਾਰਥ ਤੱਤ ਤੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਇਆ ਹੈ, ਕਿ ਤਥਾਗਤ ਬੁੱਧ ਨੇ ਸੰਸਾਰਕ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਤੇ ਮਹਾਨ ਕ੍ਰਿਪਾ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁੱਖ ਅਤੇ ਹਿਤ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਸਮਤਾ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਹਰ ਜੀਵ ਸੁੱਖ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਮੌਤ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬਚਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤੱਥ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਇਕ ਸਾਰ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬਰਾਬਰ ਵਿਵਹਾਰ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਨੰਤਵਾਦ ਸਿਧਾਂਤ ਨੇ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜਦ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਆਤਮਾ ਜਿਹੇ ਤੱਤ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹਨ ਤਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨਿਰਵਾਨ ਦੀ ਕਿ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ?
