________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: / 8
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਤੇ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਅਤੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਫਿਰਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ।
I
ਜਿੰਮਰ ਦੇ ਇਸ ਮੱਤ ਤੋਂ ਜੈਨ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਮਣ ਵਿਚਾਰ ਧਾਰਾ ਦੀ ਉਸ ਪੁਰਾਤਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਆਖਣਾ ਕਠਿਨ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਵੈਦਿਕ ਆਰੀਆ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ। ਜੈਨ ਧਰਮ, ਬੁੱਧ ਧਰਮ, ਯੋਗ, ਸ਼ਾਂਖਯ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਦੇ ਸਾਧਨਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਮੁਨੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹਨ। ਜਿਸ ਨੇ ਅਤਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਵੈਦਿਕ ਹੜੱਪਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿੱਚ ਸੰਸਾਰ, ਕਰਮ, ਯੋਗ, ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਦਾ ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਮੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਮਣਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਚਾਰ ਧਾਰਾ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰਕ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਸੰਨਿਆਸ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਨੂੰ ਵੈਦਿਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਖੋਜਣਾ ਸਰਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਆਮ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਮੱਤ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਚੌਥਾ ਆਸ਼ਰਮ ਬੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।4
ਡਾ: ਸੁਕੁਮਾਰ ਦੱਤ ਨੇ ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਕਿ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਾਧਨਾ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਧਾਰਾ, ਬੁੱਧ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਠਿਨਤਾ ਨਾਲ ਸੁਰਖਿਅੱਤ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਤਨ ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਨਿਆਸ ਨੂੰ
15
ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਡਾ: ਲਾਲ ਮਨੀ ਜੋਸ਼ੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਮਣ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ‘ਵਹਦਅਰੰਯਕ’ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸਮੁਚੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਸਨਮਾਨ ਦਾ ਪਾਤਰ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਉਹਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, “ਕੋਈ ਵੀ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਬੁੱਧ ਕਾਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਮ ਦੋਹੇਂ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ‘ਵਰ੍ਹਦਅਰੰਯਕ' ਅਤੇ ਛਾਦੋਂਗਯੋ ਵੀ ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਮਹਾਵੀਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਆਖੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਪੰਜਵੀ ਸਦੀ ਈ. ਪੂ. ਮੰਨਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਪੁਰਾਣੇ
