________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 248 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਪਾਇਆ ਹੈ, ਨਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਨਾ ਸ਼ਾਸਵਤ ਹੈ, ਨਾ ਅਦਿੱਖ ਹੈ, ਨਾ ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਈ ਹੈ, ਇਹ ਹੀ ਨਿਰਵਾਨ ਹੈ।46 | ਭਾਵੇਂ ਨਿਰਵਾਨ ਵਰਣਨਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾਂਹ ਪੱਖੀ ਜਾਂ ਹਾਂ ਪੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ ਨਾਹ ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਹਾਂ ਪੱਖੀ ਰੂਪ ਤੇ ਅਸੀਂ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਨਿਰਵਾਨ ਦਾ ਇੱਕ ਪਰਿਆਏ ਵਾਚੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਬੋਧੀ। ਜੋ ਬੋਧੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਬੁੱਧ ਹੈ। ਬੁੱਧਵ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਆਚਾਰ ਦੀ ਪੂਰਨਤਾ ਅਤੇ ਪਰਮ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਐਲ. ਐਮ. ਜੋਸ਼ੀ ਨੇ ਲਿੱਖਿਆ ਹੈ, “ਅੰਤਰ ਗਿਆਨ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਵਿਸ਼ੁੱਧੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਨਿਰਵਾਨ ਵਿਸ਼ੁੱਧੀ, ਬੋਧੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੋਧੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਬੁੱਧ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਿਰਵਾਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਉੱਚੇ ਦਰਜ਼ੇ ਦੀ ਯਥਾਰਥ ਅਵਸਥਾ ਹੈ। ਜੋ ਬੋਧੀ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਨੁਭਵ ਰਹੱਸਆਤਮਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।47
| ਬੁੱਧ ਦਾ ਬੋਧ ਸਿਧਾਂਤ ਮੁਕਤ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦੇ ਲਈ ਬੋਧ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਬੁੱਧ। ਬੁਧਤਵ ਵਿੱਚ ਸਰਵੱਗਤਾ ਵੀ ਛੁਪੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਜੋ ਬੁੱਧਤੱਤਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਾਰੇ ਜਾਣਨਯੋਗ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜ ਅਭਿਯਾਵਾਂ (ਸਰਵਉੱਚ ਗਿਆਨ) ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ - ਦਿਵਯ ਸ਼ਰੋਤ, ਦਿਵਯ ਚਕਸ਼, ਪਰਿਚਤ ਗਿਆਨ, ਪੂਰਵਨਿਵਾਸਨੁਸਤ ਅਤੇ ਆਸ਼ਰਵਕਸ਼ਯਗਿਆਨ। | ਬੋਧਾਂ ਨੇ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਤ ਕੀਤਾ ਹੈ - ਸ਼ੁੱਧ, ਬੁੱਧ, ਤਥਾਗਤ, ਸਰਗ, ਅਨੁਪਮਯ, ਤੀਰਥੰਕਰ ਆਦਿ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਚਰਿਤਰ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੁੱਝ ਬੁੱਧ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਦੇ ਦਸ ਬੋਧੀ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬੁੱਧਤਵ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਸਨ। 48
1. ਸੰਭਵ ਨੂੰ ਸੰਭਵ ਅਤੇ ਅਸੰਭਵ ਨੂੰ ਅਸੰਭਵ ਸਮਝਣਾ।
