________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: - 247
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਵਿਗਯਪਤੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨਵਾਦੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਕੀਤਾ ਹੈ ਪਰਿਕਲਪਿਤ, ਪਰਤੰਤਰ ਅਤੇ ਪਰਿਨਿਸ਼ਪੰਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਮ ਰੂਪ ਨਿਰਵਾਨ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਸੰਸਾਰਕ ਭਰਮ ਦੇ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਫਿਰਕੇ ਵਿੱਚ ਨਿਰਵਾਨ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਂ ਪੱਖੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕੁਸ਼ਲਤਾ, ਸ਼ਾਂਤੀ, ਪਵਿੱਤਰਤਾ, ਪੂਰਨ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਸਰਵਉੱਚ ਗਿਆਨ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਆਦਿ। ਇਸ ਨੂੰ ਧਰਮ ਧਾਤੂ ਅਤੇ ਧਰਮ ਕਾਇਆ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਚਾਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੋ ਯੋਗੀ ਪਰਿ ਨਿਸ਼ਪਨ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਵਿਸ਼ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਦਵੈਤਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰਿਨਿਸ਼ਪੁੰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਅਦਵੈਤ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਰੇ ਭੇਦਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਅਕੱਥਯ ਅਤੇ ਅਤਰਕਯ (ਤਰਕ ਰਹਿਤ) ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਿਰਵਾਨ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸਹੀ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੱਧਮਿਕ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਸਹਿਮਤ ਹੈ ਕਿ ਆਖਰੀ ਸੱਚ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਤੀਭਾਸਿਕ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੂਨਯ
T
-
ਨਿਰਵਾਨ ਦਾ ਸਵਰੂਪ
ਨਿਰਵਾਨ ਦਾ ਅਸਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਫੇਰ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਨਿਰਵਾਨ ਨਾ ਵਸਤੂ ਹੈ ਨਾ ਅਵਸਤੂ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਿਹਾ ਜੋ ਨਿਵਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਉਹ ਮਾਪਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਪਾਸ ਕੁੱਝ ਵੀ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਜਦ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਆਖਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਾਹ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ।
ਨਿਰਵਾਨ ਦੀ ਨਾ ਵਰਣਨਯੋਗ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਨਾਗਾਰਜਨ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ - ਉਹ ਕਿ ਹੈ ਜੋ ਮੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਨਾ ਕਦੇ ਪਹੁੰਚ
