________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 246 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਕਰਨਾ। ਇਹ ਹੀ ਫੇਰ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੂਨਯਤਾ ਤੇ ਧਿਆਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਅਗਿਆਨਤਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਮੁਕਤ ਬ੍ਰਮਵਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ।42 | ਸ਼ੂਨਯਤਾ ਜੋ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਨੂੰ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਿੱਧ ਕਰਦੀ ਹੈ; ਪ੍ਰਤੀਤਯ ਸਮੂਤਪਾਦ ਦੇ ਰਾਹੀਂ। ਸ਼ੂਨਯਤਾ ਨਾ ਪੂਰਨ ਬ੍ਰਮਵਾਦ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਅਨਿਤਯ ਵਾਦ ਹੈ।43 ਸ਼ੂਨਯਤਾ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੈ ਇੱਕ ਤਾਂ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਸ਼ੂਨਯਤਾ ਜੋ ਧਿਆਨ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਚਿਤ ਦੀ ਸ਼ੂਨਯਤਾ ਜੋ ਸਦਾ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਤ ਰੁਕਾਵਟ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਵੀ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸ਼ੁਨਯਤਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਨਿਰਵਾਨ ਹੈ।
ਮੱਧਮਿਕ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਕਤੀ ਕੇਵਲ ਸ਼ੂਨਯਤਾ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਸਿਧਾਂਤ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਏ. ਕੇ. ਲਾਡ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ, “ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ੂਨਯ ਸਭ ਕੁੱਝ ਹੈ, ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਵੀ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਤਰਕ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤੱਤ ਅਨਿਸ਼ਚਤ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਤ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣਾ ਪਵੇਗਾ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਚਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਅਸਲੀਅਤ ਦਾ ਸ਼ੂਨਯ ਹੋ ਜਾਣਾ।45
ਮੱਧਮਿਕ ਫਿਰਕੇ ਦਾ ਦੁਸਰਾ ਫਿਰਕਾ ਹੈ ਯੋਗਾਚਾਰ (ਵਿਗਿਆਨਵਾਦ), ਇਹ ਯੋਗ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਵਿਗਯਪਤੀ ਮਾਤਰਤਾ ਹੀ ਆਖਰੀ ਸੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਵਾਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਯਨਾਥ, ਅਸੰਗ ਅਤ ਵਸੂਬੰਧੂ ਇਸ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਚਾਰੀਆ ਹਨ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਧਿਨਿਮੋਚਨ ਸੂਤਰ, ਲੰਕਾਵਤਾਰ ਸੂਤਰ, ਵਿਗਯਪਤੀ ਮਾਤਰਤਾ ਸਿੱਧੀ ਅਤੇ ਵਿੰਸ਼ਤਿਕਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾ (ਵਸੁਬੰਧੁ) ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਯੋਗਾਚਾਰ ਵਿਗਿਆਨ ਵਾਦ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਗਿਆਨ ਹੀ ਆਖਰੀ ਸੱਚ ਹੈ, ਬਾਕੀ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਚਿਤ, ਮਾਨਵ, ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ
